SICZ ZAPOROSKA

        Ale będąc młody, żywych namiętności, a nie znajdując pola, na którym mógł się wyburzyć, na czele młodzieży, można powiedzieć: najpierwszej, pędził życie w lasach, polowaniem zajęty, konno przebiegał kilkakrotnie całą Litwę, szukając, gdzie by dawać mógł dowody swojego męstwa, a jeżeli czasem jakiemu obywatelowi dom podpalili lub bydło przez swawolę porznęli, o to nigdy nie było procederu, bo ponoszący stratę sowicie i jak sam żądał, bywał nadgrodzony. A na ludziach nigdy żadnego okrucieństwa nie dopuszczali się, ile że przy wielkiej porywczości książę miał serce tak czułe, że znieść nie mógł cudzego cierpienia.

        Towarzysze księcia Karola, których partia króla Poniatowskiego, prowadzona na Litwie przez księcia biskupa wileńskiego, hajdamakami nazywała, byli ludzie świetni, nieskazitelni w wierze dla ojczyzny: ani krwi, ani trudów dla niej nie żałowali i wszyscy są godni być umieszczonymi w dziejach polskich. Był pan Wołodkowicz, którego odwaga i nadludzka siła dziś za bajeczkę uchodzić by mogły; ten był największym ulubieńcom księcia, który nigdy nie przestał opłakiwać jego niefortunnego końca w kwiecie młodości. Był JW. Pac, starosta ziołowski, później marszałek generalny konfederacji barskiej na Litwie, który wolał dni zakończyć w tułactwie niżeli od niej się recesować. Był JW. Rzewuski, wówczas podstoli litewski, księcia Karola szwagier, a świetny regimentarz tejże konfederacji. On to w nocy przez lochy ciemne prowadził nas do Krakowa, gdzie garnizon liczny moskiewski został wyrżnięty, a stolica Polski zdobytą. Był JW. Ogiński, wojewodzic Witebski, co gdyby nie był zginął w pojedynku z rąk jakiegoś węgierskiego magnata, do najpierwszych w Rzeczypospolitej doszedłby zaszczytów.

Dobrze prosperujące i dbające o renomę firmy na całym świecie żegnają odchodzących na emeryturę swoich wieloletnich i wielce zasłużonych pracowników cennymi upominkami. Najczęściej są to zegarki – czasem nawet pozłacane albo całkiem złote, nawet z drogocennymi kamieniami. Zawsze natomiast są to zegarki z dedykacją.
Marki zegarków kupowanych na upominki są różne. Najczęściej bywa to CASIO, czasem OMEGA lub TISSOT. Ale tylko bardzo nieliczni zasłużeni pracownicy otrzymują przy pożegnaniu szwajcarskiego PATKA. Tak właśnie mówi się ciągle o zegarkach pewnej genewskiej firmy, od dwu prawie stuleci słynnej z zegarków charakteryzujących się niepowtarzalnym wyglądem i stylem. A trzeba powiedzieć, że ta firma produkuje swoje zegarki nawet w jednym tylko egzemplarzu. Produkuje też po kilka lub kilkanaście egzemplarzy tego samego modelu, ale nigdy nie jest ich więcej niż kilkaset.
Tę odwieczną zasadę rękodzieła kultywowanego w czasach, w których dominuje seryjna produkcja idąca w dziesiątki i setki milionów sztuk takich samych wyrobów, ustalił jeszcze w połowie XIX stulecia pewien początkujący szwajcarski przedsiębiorca i zarazem polski emigrant – Antoni Patek.
Urodził się 14 czerwca 1814 roku w Piaskach pod Lublinem w niezbyt zamożnej rodzinie szlacheckiej. W każdym bądź razie ojca nie było stać na długą i kosztowną edukację swego syna, toteż gdy ten miał 14 lat – oddał go na służbę w pułku strzelców konnych Królestwa Polskiego. Tak nazywała się powstała jeszcze w czasach napoleońskich formacja lekkiej kawalerii, która w okresie Królestwa Kongresowego wyróżniała się fantazyjnymi kurtkami szaserskimi w kolorze zielonym.
Pułk, w którym służył młody Patek, składał się prawie w całości z patriotycznie nastawionej młodzieży, toteż od początku Powstania Listopadowego opowiedział się po stronie walczących Polaków. Sam Antoni Patek wyróżnił się zwłaszcza w lutym 1831 roku w bitwie pod Stoczkiem, a potem w walkach o Olszynkę Grochowską, toteż awansowany został do stopnia oficerskiego.
W pierwszych dniach marca 1831 roku Patek – walczący w składzie brygady jazdy dowodzonej przez ówczesnego pułkownika Henryka Dembińskiego (po późniejszej wyprawie na Litwę został generałem) – bił się pod Dębem Wielkiem i został lekko ranny, a w maju – pod Ostrołęką, w której to bitwie Patek otrzymał znacznie cięższe rany i musiał się kurować przez prawie pół roku.

10
W polskim gimnazjum
Po długiej dygresji wracamy na łono polskiej Almae Matris Ostroviensis. We wspomniany już poniedziałek prof. Tadeusz Eustachiewicz wprowadził mnie do klasy, na drzwiach której wisiała tabliczka: Kl. V, a pod tym: Wyższa tercja.
Wprowadzano już powoli nomenklaturę obowiązującą w szkołach Galicji i w Królestwie. Eustachiewicz wpisał do dziennika klasowego moje imię i nazwisko i wyszedł. Siedząca za katedrą młodziutka „Blondondula” zwróciła się wtedy: „Proszę zająć jedno z wolnych miejsc. Wtedy Goetz się odezwał: „Stachu, twoje miejsce jest wolne, czekało na ciebie, chodź, siadaj”. Zdziwiła się „Blondonduleczka”, bo nie wiedziała, że jestem dawnym uczniem. Musiałem jej w kilku słowach wyjaśnić, dlaczego mnie tyle miesięcy nie było w szkole. Ta przeszłość wojskowa i wojenna zrobiła na niej duże wrażenie.
Po objęciu rządów przez Komisariat NRL rozpoczęto natychmiast gruntowną reorganizację szkolnictwa w „dzielnicy pruskiej” (jeszcze istniała). Prowincjonalne Kolegium Szkolne w Poznaniu, późniejsze kuratorium, przystąpiło do wprowadzania języka polskiego jako wykładowego, a zarazem nowego programu nauki i zajęć szkolnych. Pojawiły się polskie podręczniki – powielone przede wszystkim z galicyjskich. Dostosowano także okres roku szkolnego i jego podział do zwyczaju panującego w innych dzielnicach Polski, a mianowicie jednorazowe dwumiesięczne wakacje od 1 lipca do 31 sierpnia, początek roku szkolnego 1 września, oraz kilkudniowe ferie świąteczne na Wielkanoc i Boże Narodzenie.
Zakończenie roku szkolnego 1918/1919 nastąpiło po raz ostatni według dotychczasowego zwyczaju 15 kwietnia 1919 r. Po dwutygodniowych feriach rozpoczęto nowy rok szkolny 1 maja. Po dwu miesiącach nauki zarządzono przerwę wakacyjną na okres lipca i sierpnia. Naukę wznowiono w nowym już terminie – 1 września.
Reformy te wymagały oczywiście pełnej zmiany personelu pedagogicznego, usunięcia nauczycieli niemieckich i obsadzenia wszystkich szkół Polakami. Nie było to ani łatwe, ani proste, nie dało się szybko zrealizować, gdyż wskutek długotrwałej i systematycznej germanizacji szkół przez rząd pruski, nie ostał się do roku 1919 w szkołach prawie żaden nauczyciel Polak. Władze starały się pościągać Polaków, którzy uczyli w głębi Niemiec, w Galicji, a pochodzących z Poznańskiego, ale była to kropla w morzu. Musiano sięgnąć do rezerwuaru, jaki stanowiło nauczycielstwo w byłym zaborze austriackim.

SICZ ZAPOROSKA

Póki nasz proboszcz, człowiek prawdziwie apostolski i nikogo od prawideł miłości bliźniego nie wyłączający, żył, pożycie moich rodziców było najszczęśliwsze. Ale po jego śmierci jezuici orszańscy wzięli wstęp do naszego domu, bo mój ojciec, pomimo wstrętu do całego tego zgromadzenia, przez przywiązanie, jakie miał dla żony, temu przeszkody nie stawał. Ksiądz Rokita, przełożony jezuitów orszańskich, został spowiednikiem mojej matki i co chciał, to jej wmawiał. Był to człowiek dość uczony, obywały za granicą, a mianowicie w Rzymie, i posiadający wszystkie warunki do kierowania umysłów słabych. Najprzód próbował mojego ojca nawrócić; ale ten zawsze go zbywał milczeniem lub odwracaniem rozmowy do innego przedmiotu i nigdy nie omijając się z grzecznością gospodarską, w żadną ścisłość z nim się nie chciał wdawać. Tam więc księdzu gdy się nie udało, jak zaczął wmawiać matce, że heretyk jest nieprzyjacielem Chrystusa, że kto papieża nie słucha, jest poganinem i zbrodniarzem, że prócz katolika nikt nie wierzy w rzetelność swojej religii i każdy dysydent nie z rzetelnego przekonania, ale przez pychę upiera się w swoim kacerstwie, że tylko u katolików są prawdziwe cnoty, a u różnowierców są tylko cnoty przyrodzone, które żadnego względu u Boga nie mają, i że dla Chrystusa trzeba opuścić i rodziców, i dzieci, i męża – tak obałamucił moją matkę, że przywiązanie do męża utraciła. Po daremnych usiłowaniach, aby odstąpił od swej wiary, nastąpiły kwasy, a na koniec pożycie dwudziestoletnie szczęśliwe byłoby się rozeszło, gdyby zgryzoty ojcu mojemu śmierci nie przyspieszyły, właśnie jakby dla zapobieżenia tak wielkiemu zgorszeniu. Po śmierci ojca już żadnej przeszkody nie mieli jezuici w owładaniu zupełnym mojej matki i jej majątku. Kto tylko nie był z ich ręki, u dworu naszego nie mógł się utrzymać i do niego nie miał nawet przystępu. I matka moja została zupełną niewolnicą księdza Rokity, tak że w najpotoczniejszych okolicznościach niczego się nie imała bez jego zezwolenia. Mojej siostrze wmówili powołanie do zakonu i w klasztorze ją osadzili; toż i ze mną chcieli zrobić, ale ja się nie dał: za wsparciem Brzostowskich, krewnych moich, a ludzi możnych, zostałem chorążym pancernym w kawalerii narodowej. Będąc młodym i burzliwym, nieraz, bywając u matki, nie mogłem nie szydzić z postawy, jaką nasz dom przybrał, i dziwacznych obyczajów, które jezuici wprowadzili. Ksiądz Rokita, jak ją był poróżnił z moim ojcem, tak i ode mnie jej serce odwrócił. Wmówił jej, że rozwiązłe prowadzę życie, że się nigdy nie spowiadam, że jestem kalwinem ukrytym i że majątek w moim ręku będzie tylko narzędziem obrazy Pana Boga, że moja matka, żyjąc tyle lat z heretykiem, jest pod ciężkim grzechem i że nie ma skuteczniejszego sposobu, aby go Pan Bóg wykreślił z księgi swojej sprawiedliwości, jak pozyskać wstawienie się świętego Ignacego, cały majątek oddając zakonowi, którego on jest założycielem. I kiedy ja Rzeczypospolitej poczciwie służyłem, rychtowano wszystko, aby mnie ogołocić z majątku. Ja, o niczym nie wiedząc, zacząłem się starać o przyjaźń majętnej panny z zacnych rodziców i wkrótce otrzymałem obietnicę jej ręki. Już był dzień szlubu naznaczony za zezwoleniem mojej matki. Całe moje szczęście upatrywałem w tym związku, bom szczerze kochał moją narzeczonę.