Za moich czasów wielkie były cnoty, a jeżeli winy naddziadów trzeba było odpłacić, dawno bylibyśmy się oczyścili i wrócili do nieodżałowanej szkody, gdyby teraźniejsze pokolenie nowymi zdrożnościami nie przedłużyło gniew boski. Tać to historia świadczy, że wielkie występki poprzedzają zawsze upadek narodów. Nie chcieli Grecy uznawać zwierzchności duchownej chrześcijańskich papieżów i woleli jedność kościelną rozerwać niż ofiarę z dumy uczynić, za to wpadli nie w zwierzchność, ale w kajdany bisurmańskiego papieża.         

        A Rzym, pokąd był cnotliwy, jak jemu los dopisywał, że aż jeden wielki i uczony święty napisał, że Pan Bóg nie mógł tak wielkich cnót nie nadgrodzić zwierzchnością nad światem. Największe, najpotężniejsze narody oddały się w poddaństwo rzymskie. Horacy zachowując wiarę, iż świat jest Rzymu udziałem, pisał:

Horrenda late nomen in ultimas,
Extendat oras.

        A trochę niżej:

Quicumque mundo terminus obstitit,
Hunc tangat armis, visere gestiens
Qua parte debacchentur ignes,
Qua nebulae, pluviique rores.

Następna asystentura u Axera

        W studia reżyserii wpisane były asystentury u kolejnych reżyserów w kolejnych warszawskich teatrach. Studenci przechodzili z teatru do teatru i uczyli się od różnych mistrzów. W  moim wypadku stało się inaczej. Asystowałem cały czas jednemu reżyserowi, Axerowi. Mój udział w próbach Biedermanna jakoś zwrócił na mnie jego uwagę. Ku mojemu zdziwieniu i otoczony narastającą zazdrością reszty kolegów z wydziału, byłem przez Axera brany potem na asystenta do każdej kolejnej reżyserowanej przez niego sztuki: Pierwszy dzień wolności Kruczkowskiego, Knock czyli triumf medycyny Romainsa, Ifigenia w Taurydzie Goethego.

        Zaraz po Biedermanie przyszła więc druga asystentura u Axera: Pierwszy dzień wolności Leona Kruczkowskiego, pisarza, który w przypadkowy i paskudny sposób wpisany jest w moje życie. Zetknąłem się z nim po raz pierwszy na jesieni 1953 r. Zaraz bowiem po zwolnieniu z więzienia „na urlop”, ojciec, ze swoją otwartą gruźlicą, pojechał do Warszawy upominać się o zwolnienie stryja Jerzego, swego brata przecież. Solidarność rodzinna była w tamtych pokoleniach bardzo silna. Ojciec, swoim zwyczajem, zabrał mnie ze sobą. Był u ministra kultury Sokorskiego, któremu powiedział: „Niech pan się zastanowi. Czy historia ma zapamiętać, że podczas gdy jeden pisarz był ministrem kultury, drugi pisarz zgnił w więzieniu?”. Historia zapamiętała. Jeden pisarz był nadal ministrem, a drugi nadal siedział. Dogorywał. Sokorski nie dał ojcu nawet nadziei, że się sprawą stryja zajmie.

        Prawie w samym centrum Moskwy, dosłownie kilkaset metrów od Kremla, znajduje się cmentarz Nowodziewiczy, nazwany tak od leżącego tuż obok prawosławnego klasztoru poświęconego Matce Boskiej Smoleńskiej, który wzniesiono na początku XVI stulecia dla upamiętnienia zdobycia przez Rosję Smoleńska w wojnie z Litwą i Polską.

        Centralnym elementem architektonicznym klasztoru jest pięciokopułowy sobór (świątynia), w pobliżu którego wznosi się refektarz. W nim to właśnie spędziła 15 lat swego życia Zofia Aleksiejewna – regentka państwa moskiewskiego (po śmierci jej ojca, cara Aleksego), a zarazem siostra późniejszego cara Piotra I Wielkiego, który w 1689 roku pozbawił ją władzy i wtrącił do klasztoru. Właśnie regentkę Zofię i jej dworki, którym nie było wolno opuścić klasztoru także po śmierci, pogrzebano na miejscu, dając w ten sposób początek nowemu moskiewskiemu cmentarzowi.

Wieś nad dopływem Horynia w powiecie ostrogskim. Miejscowość górzysta, poprzecinana jarami, w których wytryskują źródła łączące się w rzeczkę. Gleba tutaj zupełnie inna – urodzajny czarnoziem pomieszany z gliną. Gospodarstwo na względnie wysokim poziomie kultury rolnej, jak na warunki poleskie. Dworek w dobrze utrzymanym stanie, wyposażony we wszystkie urządzenia sanitarne: wodociąg, kanalizacja (ułatwia to jego położenie na wzgórzu), gustownie umeblowane wnętrze domu. Robi wrażenie zamożnych właścicieli. Państwo Tuszowscy przemili, kulturalni, wykształceni gospodarze. Pan Tuszowski kończył rolnictwo w Wilnie, pani Tuszowska pensję w Warszawie (z domu Moszczankowska, primo voto Machońko). Tuszowski wżenił się w to gospodarstwo, pojmując piękną wdówkę z ładną córką, która i jego obdarzyła ładną córką. Przypomnę, że obie są moimi uczennicami.

        Tu rzeczywiście w Załużu i Kotkach (folwark) są nieprzebrane przestrzenie moczarów, niedostępne uroczyska, mateczniki dla cietrzewi. Gajowy zaprowadził mnie na tokowisko. Siedzę w przygotowanej wcześniej budce i napawam się przyrodą, wiosennym porankiem, malowniczo zmieniającym się widokiem. W miarę przybywania światła i głosów budzącego się ptactwa obserwuję przebieg toków. Zachwycam się graniem i przesiadaniem z miejsca na miejsce oraz toczonymi walkami. Ze wszystkich stron powoli dochodzi bulgotanie zlewające się w jeden głos.