PAN DZIERŻANOWSKI

        Bitym charakterem na wołowej skórze by nie zapisać, jak i ile razy konfederaci barscy popisywali się. Gdzie tylko harmat nie było, nigdy nam placu nie dotrzymano. A ludzi tak zręcznych jak naówczas to teraz i nie widać. Między zgrabnymi jakże nie porachować pana Franciszka Dzierżanowskiego, pułkownika pułku gumbińskiego, u którego miałem wielką łaskę, gdyż mi się udało jemu raz życie ocalić, a przynajmniej wolność - ale taki życie, bo nie był on z takich, których żywcem łatwo dostać; a będąc z nim zażyłym, ile że on był wielomownym, mógłbym jego kronikę napisać. Jego ojciec był sługą i przyjacielem ordynatów Zamojskich i od nich miał w dożywociu Sułowiec pod Zamościem. Miał on kilku synów, którzy dobre wychowanie wziąwszy po pańskich dworach, potem na ludzi wyszli.

        Ba, brat jego najstarszy był u nas marszałkiem i o nim mawiano, że gdzieś nawet był królem. Ale pan Franciszek z gramatyki uciekł i przystał na szeregowego do pułku Mirowskich. Ledwo czytać umiał i to, jak Pan Bóg dał, a kiedy co napisał, to i bies by się nie doczytał, czego on chce; ale o dwadzieścia kroków na koniu siedząc, nigdy z pistoletu tuza czerwiennego nie chybił. JW. Mniszech, podczaszy wielki koronny, a szef pułku Mirowskich, miał sobie za szczególną zabawę widzieć go w palcaty olejem [i] krejdą namalowanymi potykającego się; sześciu na niego nasadzali i wszystkich sześciu krejdą obznaczał, a jemu nigdy nic; co też mu i na dobre wyszło, bo JW. szef w tymże pułku poruczeństwo jemu kupił. Ale jak tylko konfederacja barska nastała, on, podmówiwszy prawie cały szwadron, kasę pułkową zabrawszy, a pułkownika swego Larzaka, do którego miał ansę, dom zrabowawszy, z konfederatami się złączył.

     W miasteczku Merlo w Argentynie, w pobliżu stołecznego lotniska pasażerskiego Moron, na terytorium tzw. dystryktu federalnego (równego w prawach z każdą z 22 prowincji) Miasta i Portu Trójcy świętej - Buenos Aires (bo tak brzmi pełna nazwa argentyńskiej stolicy!) stoi pomnik generała armii argentyńskiej, Teofila Iwanowskiego. Tak jest: Polaka, rodem z Poznania. A zarazem jednego z tych „walecznych, którzy ocalili Argentynę jako jednolite państwo” - jak pisze się o nich w argentyńskich podręcznikach.

     Czym zasłużył sobie emigrant z Polski na tak zaszczytne miano i na pomnik na przedmieściach argentyńskiej stolicy?

     Urodził się w Poznaniu w 1827 roku i naprawdę nazywał się Teofil Reich. W rodzinnym mieście kończył właśnie gimnazjum i planował wybrać się na studia do Berlina, gdy - w 1845 roku w Poznaniu i okolicy zaczęły się przygotowania do kolejnego polskiego powstania ogólnonarodowego. Młody człowiek, jak i wielu jego rówieśników, zgłosił się wtedy pod rozkazy Ludwika Mierosławskiego i pozostał w oddziałach powstańczych aż do ich kapitulacji we wsi Bardo, na początku 1846 roku.

     Był nim od kilkudziesięciu lat pan Zalisz, który jeszcze uczył moją Matkę, stary szlachcic, pełniący jednocześnie obowiązki kierownika urzędu pocztowego, człowiek bardzo muzykalny, wielki patriota, rozmawiał z nami na lekcjach po polsku, zresztą po niemiecku nie miałby z kim.

     W Rososzycy nie było ani jednego Niemca. Czytać i pisać musieliśmy po niemiecku – jasne, że dopiero w drugiej klasie, ale mówić po niemiecku po ukończeniu tej szkoły nie umiał w całej wsi nikt, nawet ta „urzędowa” figura, sołtys, który ani nic nie rozumiał, co władza do niego pisze, czego żąda, ani nie umiał jej odpowiedzieć. Czynił to za niego pan Zalisz.

     Zalisz, który w godzinach popołudniowych był stałym gościem Ojca, od pierwszego dnia rozpoczęcia nauki w szkole został moim korepetytorem. Z góry było postanowione, że pójdę do gimnazjum, a do gimnazjum trzeba zdać konkursowy egzamin. Wiadomo też już było, że w przyszłym roku Zalisz kończy swoją pracę zawodową i przechodzi w stan spoczynku, a w nowej szkole nauczycielami będą na pewno Niemcy. Tak się też i stało.

     Pamiątki Soplicy, właśc. Pamiątki JPana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego – zbiór gawęd szlacheckich autorstwa Henryka Rzewuskiego. Narratorem gawęd jest fikcyjny bohater Seweryn Soplica, cześnik parnawski, opowiadający o osobach lub zdarzeniach z czasów Konfederacji barskiej i panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

KAZANIE KONFEDERACKIE

     Było to roku 1769, czwartego listopada, w sam dzień świętego Karola, a tak pamiętam, jakby to się działo onegdaj. Słuchaliśmy mszy świętej w kościele ojców bernardynów w Kalwarii, kościół był jak nabity szlachtą, którym mnóstwo panów przewodziło. Siedzieli w ławach: solenizant, książę Radziwiłł, wojewoda wileński, siedział i podczaszy Potocki, i wojewoda kijowski, i marszałek konfederacji litewskiej Pac, starosta [ziołowski], i Rzewuski, chorąży litewski - a któż wymieni wszystkich tych panów? i na sejmach więcej nie widziałem. Oni siedzieli w ławkach, a my stali, ba, nie tylko my, ale i urzędnicy stali nawet, bo do ławek niełatwo było się docisnąć. Po mszy świętej ksiądz Marek, karmelita, na którego cuda zacni ludzie patrzali, zaintonował Te Deum laudamus, a my, szlachta, śpiewali wtór i niektórzy panowie, jako: JW. chorąży litewski - Panie, daj mu wieczny odpoczynek, bo to zacne było panięcie i dziwnie basem śpiewał, choć jak starzy mówili, trybem światowym - śpiewał i JO. wojewoda wileński, ale już nie tak dobrze; ale wszyscy śpiewaliśmy ochoczo, bo też było za co Panu Bogu dziękować. Przed czterma dniami, w sam dzień Wszystkich Świętych, jakby na wiązanie JO. i JW. panom, nie zapominając i o nas, szlachcie, pan Kaźmierz Puławski, staroście warecki, porządnie był wytłukł Moskwę pod Lanckoroną; aż do Myślenic Suwarowa gnali, a i ja tam swoim nie szkodził, co mnie i trochę zaszczytu, i troszkę nieprzyjemności przyniosło, jak się o tym powie. Po hymnie odbytym wstąpił ksiądz Marek na ambonę. My wszyscy natężyliśmy uszy: raz, że i łaknąć trzeba za słowem Bożym, a po wtóre, byliśmy ciekawi, co też ksiądz Marek powie z powodu rocznicy urodzin JO. księcia Karola Radziwiłła, któren był pan wielki, pobożny, dobrodziej szlachty i filar naszej barskiej konfederacji, a którego w dniu tym przepomnieć nie zdawało się nam, aby było z reguł. Przeżegnał się ksiądz Marek - jeszcze dziś patrzę na niego - a on tak powiedział: