Samotność czuło się wszędzie. W niekończących się spacerach po korytarzach, w szeptach odmawianego tu i tam różańca, w ciszy przy jadalnianych stolikach. Drzwi do pokojów były zazwyczaj pouchylane więc idąc korytarzem widziałem siedzące na łóżkach nieruchome postacie. Czekające. Samotność. Parę rodzinnych fotografii na stoliczkach przy łóżkach, oprawiony obrazek Matki Boskiej, czasem kwiatek a poza tym cisza... Dawne, uciekające życie...

        Myślałem o moim bibliotecznym znalezisku, o mokotowskim adresie i z niego także wyzierała samotność. Paliła mnie myśl żeby pojechać na Wejnerta i poszukać. Znałem tą uliczkę. Moja nie istniejąca już dawna szkoła mieściła się opodal.

        Przychodziliśmy do „Jodły” każdego dnia i prawie zawsze, przy przekraczaniu furtki a potem wejściowych drzwi i podczas jazdy windą myśleliśmy o tym jak to jest z tymi bolącymi decyzjami o umieszczeniu kogoś bliskiego w Domu. Ta myśl, którą wałkowaliśmy miliony razy wracała i była obecna w rozmowach z innymi wizytującymi. Przychodzili do swoich bliskich z jakimiś ekstra łakociami, czasem słoikiem domowej zupy - takiej kwaśnej, szczawiowej, z jajkiem na twardo. Przynosili ptasie mleczko, soczek, ale to były tylko takie gesty, bo zwykle stało to potem nieruszone.

        Prawie zawsze mówiło się o tych naszych biednych podopiecznych, a więc matkach, teściowych, teściu czy ojcu, który - „wie pan - był zupełnie samodzielny - nawet do sklepu sam chodził. Jeszcze sobie lubił czasami wypić kielicha - a tu nagle - patrz pan - upadł! No i co? Wylew! Szpital - proszę pana - a potem w domu - to, wie pan, wzięliśmy Ukrainkę, bo sami nie dawaliśmy rady. Ojciec ciężki, cała prawa strona niewładna, ani warunków nie było żeby go pielęgnować. A żona to już - proszę pana - rąk nie czuła. I plecy ją rozbolały od tego przewracania ojca z boku na bok. Potem przyszły odleżyny. A Ukrainka kosztowała nas, że szkoda gadać. Dobrze, że żona ma brata w Szwecji bo sami to szkoda gadać - nie starczyłoby... Tu chociaż ma fachową opiekę... Ale nie mówi. Nawet nie wiem czy nas poznaje. Lekarz mówi, że ten paraliż może się cofnie, ale tak między nami - jak ma się cofnąć? 87 lat!”.

        Ale to wszystko nie było takie proste i cały czas „nie zgadzało się” jakoś z polskim rozumieniem świata. Z naszą tradycją. Z przekonaniem, że stary, chory człowiek winien dokonywać swego żywota w domu. 

        Nawet szpital był tu czymś obcym i nie „naszym”, a co dopiero mówić o domu starców! Dom starców kojarzył się z jakimś ponurym hospicjum, w którym starzy, niedołężni ludzie leżą w korytarzach i czekają na śmierć. Z biegiem czasu coś się tam jednak zaczęło zmieniać a przede wszystkim to, że takie domy okazały się wyjątkowo dobrym interesem. Było ich więcej i więcej, a zaczem konkurencja, wyższa jakość, nawet luksusy a co za tym idzie reklama, kuszenie pensjonariuszy z zagranicy, jeszcze dodatkowe atrakcje, nawet potańcówki. Ale mimo to świadomość zmieniała się niesłychanie wolno. Ciągle jeszcze pokutowało to dawne mieszkanie trzech czy czterech pokoleń pod jednym dachem. Może brało się to także i z tego co inni powiedzą?

        „Matkę oddał do domu starców! Serca chyba nie miał!”

        Takie powiedzenie to nie było tylko stwierdzenie faktu. To było ciężkie oskarżenie, przed którym w wielu polskich społecznościach trudno się było obronić.

        Ale wśród tych, z którymi rozmawiałem przeważało nowe. Lekarze też tak mówili.

        „Nie ma co próbować. Nie dacie sobie rady. Tu jest potrzebna stała, fachowa opieka a nie wygniecione, domowe łóżko w kącie sypialni.”

Ale potem zawsze powstawał dylemat gdzie? Jaki dom? Który jest lepszy, a który droższy i co tam jest, co dają...

        Przy którejś wizycie spotkałem w „Jodle” pana Jurka, który akurat przywiózł swoją mamę. Mama leżała dość przytomna, ale nie mówiła. Uśmiechała się tylko od czasu do czasu. Z panem Jurkiem byliśmy mniej więcej w tym samym wieku. Zamieniliśmy parę zdań w łazience. On mył protezy mamy a ja brałem ręczniki do wytarcia moczu, który rozlał się z przedziurawionego cewnika. Rurka zakleszczyła się jakoś w oparcie na lóżku i mocz zaczął kapać.

        Mniejsza z tym.

        -Wie pan - zaczął - zanim tu przyjechaliśmy sprawdziłem inne domy. Wygląda na to, że ten tutaj jest dobry. Co pan sądzi?

        -Tak - opieka z całą pewnością jest bez zarzutu.

        -No widzi pan - to dobrze. Nie myliłem się. Wie pan - ma się te możliwości posprawdzania tu i tam. Ja jestem ze „służb” - rozumiemy się?

-Jak to - pytałem szczerze zdziwiony - jeszcze pan pracuje? Wygląda na to, że jesteśmy z tego samego rocznika - a w każdym razie bardzo blisko - zażartowałem.

        -Jakie „pracuje” - panie - ja mam już pod siedemdziesiątkę i od dwudziestu lat jestem na emeryturze. Stary portfel - stare „służby”, ale te kontakciki to się jeszcze ma he, he...

„Kontakciki” - pomyślałem.

Jakby przez mgnienie oka poczułem dziwny dreszcz, coś mi się przypomniało, jeszcze z dawnych lat, jakieś zablindowane okno, puste korytarze i szczekanie psów, ale to było tylko przez moment. Szybko się otrząsnąłem, ale odniosłem dziwne wrażenie, że sprawa powróci.

        Parę dni potem przyszedł czas płacenia za kolejny miesiąc i przy tej okazji postanowiłem porozmawiać z przełożoną Domu o bibliotece i starej karcie znalezionej w książce.

        -Nie wiem - pani Maria była pełna żywej chęci pomocy, ale naprawdę nie wiedziała.

        -Ja tu jestem dopiero od roku a książki przynoszą rodziny naszych podopiecznych. Część przekazujemy do innych domów a część zostawiamy. Różni ludzie, różne księgozbiory. Nie sądzę żebym mogła pomóc. Mówi pan o jakiejś karcie pocztowej? Proszę bardzo - jeśli pana interesuje i chce pan odnaleźć adresata - to proszę bardzo! Jeden warunek: wszystko mi pan potem opowie i może zrobimy z tego artykuł do naszego biuletynu reklamowego - co pan na to? Zgoda?

        -Jasne, że zgoda! Ale pani Mario - nie ma pani rzeczywiście żadnych informacji o rodzinach, które przynosiły książki? Przecież jakiś ślad musiał gdzieś pozostać...

        - Nie, chyba nie, ale sprawdzę. Dam panu znać.

        I na tym się skończyło. Co do płatności to trzeba było jeszcze zapłacić za pampersy i lekarstwa a także za kroplówki i coś jeszcze, ale ostatecznie taka była umowa.

        Wychodziliśmy wczesnym popołudniem. Tuż koło drzwi nie było dziś naszego buchaltera. Żałowałem, bo chciałem się z nim umówić na oglądanie starych zdjęć. Była natomiast nieznana nam - chyba nowa pensjonariuszka, która prawie natychmiast podeszła drobnymi kroczkami i chrapliwym szeptem szybko zaczęła powtarzać:

        -Weźcie mnie do domu! Weźcie! Ja chcę do domu! Weźcie mnie, weźcie!

        Tego już było trochę za dużo. Jak na jeden dzień - stanowczo za dużo. Miałem „nerwy na wierzchu” i wracałem rozdygotany jak galareta.

        Wcześniej jeszcze - tuż przed obiadem - był katolicki ksiądz, który obchodził pokoje z komunią świętą. Kto chciał ten przyjmował. Nie wiadomo dlaczego dziwnie się śpieszył. Wyglądało na to, że chce jak najprędzej zakończyć swój obchód.

        Jakoś wytrąciło mnie to z równowagi.

Przecież każda z tych staruszek - oczywiście z tych rozumiejących - cieszyłaby się gdyby kapłan poświęcił jej więcej czasu a tymczasem musiała im wystarczyć pośpiesznie wypowiadana formułka - „żałuj za grzechy” - i już. Jeszcze ta stuła trzymana przy nosie i zakrywająca usta - tak jakby go drażnił jakiś zapach. A zapachu - o dziwo - nie było. Nie tak jak w wielu innych tego typu domach. Nie było żadnej, tak charakterystycznej woni dezynfekcji. W „Jodle” pachniało. Wszystko było nowe, salowe pucowały co mogły i rozpylały po korytarzach zapachy. Jakby rzeczywistej jodły.

        Ta księża wizyta a potem staruszka błagająca szeptem o zabranie jej do domu szarpnęły moimi nerwami.

        Żarliwy szept błądzącej staruszki tętnił mi w głowie. „Weźcie mnie do domu, do domu...”.

No dobrze - próbowałem się uspokoić - powiedzmy, że wszyscy mieszkańcy „Jodły” wracają do swoich domów. Czy te domy i rodziny są w ogóle w stanie zapewnić im opiekę?

        Tak - wiele razy słyszałem nabrzmiałe emocjami, ciężkie od łez stwierdzenia, że dom to przecież dom, że wśród swoich, że „na własnych śmieciach” i że starych drzew się nie przesadza i tak dalej i temu podobne. A jeszcze do tego to prawie prokuratorskie pytanie:

-A gdyby tak ciebie dzieci wyrzuciły do jakiegoś domu starców to jakbyś się czuł?

        Bzdury, bzdury - wściekałem się w myślach, ale starałem się opanować bo jechaliśmy wąską, dość ruchliwą drogą i trucki naciskały mnie żebym nie zwalniał.

        Ileż razy wspólne mieszkanie z całkowicie niedołężną starą osobą ruinowało życia tych cierpiętniczych opiekunek i opiekunów? Ileż razy biedna, nieświadoma staruszka wiązała życie całej rodzinie?

        Jednocześnie próbowałem wyłowić w swojej pamięci wszystko to z czym można było porównać nasze obecne problemy. Jak to było? Czy starość zawsze była tragiczna, cuchnąca kałem i moczem, śliniąca się i wykrzykująca nieratykułowane, agresywne dźwięki?

        Stawali mi przed oczyma dawno zmarli bliscy.

        Widziałem mojego pradziadzia, który przez ostatnie parę lat swojego długiego życia niemal co noc budził swoją córkę krzykiem:

        -Kiniusiu - konam!

        Kiniusia biegła z drugiego pokoju, podawała wodę, czy poprawiała poduszki, czasem przykładała jakiś kompres a potem wracała do łóżka.

        Pradziadzio żył do 93 roku życia.

        A mój ukochany dziadzio Franio? Mój ojciec chrzestny. Umierał spokojnie leżąc w wielkim małżeńskim łożu z wiązką pijawek wgryzających się w jego grubą, potężną szyję. Pijawki wysysały „złą krew”. Dziadzia wąsy sterczały z dwóch stron jak białe wiechcie. Jeden był krótszy bo babcia Wandzia korzystając z dziadzia niemocy chciała mu je któregoś dnia „po kryjomu” zgolić. Mówiła, że dla wygody przy pielęgnacji. Na jej nieszczęście w trakcie pierwszej próby dziadzio otworzył nagle oczy i czując co się dzieje popatrzył na nią takim wzrokiem, że biedna babcia omal nie zemdlała. Dziadzio nic nie powiedział bo już nie mógł mówić, ale był świadomy. Babcia przez parę dni chodziła jak widmo a wąsy pozostały niezgolone.

        Umarł po paru tygodniach choroby. Leżał później na katafalku w jadalnym pokoju a świece rzucały na ciągle jeszcze nastroszone wąsy ciepłe światło. Przychodzili sąsiedzi, znajomi, klękali a potem statecznie rozmawiali półgłosem chwaląc zasługi zmarłego.

        Starość, choroba, śmierć wydawała mi się podówczas normalna, zwykła. Na pewno nie groźna.

        Prababcie, babcie, ciocie, niezmierzone zastępy wujów i różnych pociotków odchodzili jakoś spokojnie, cicho a nawet z humorem...Wpadłem w miłą toń sielankowych myśli i wspominków i przez krótki czas pławiłem się w niej jak w spokojnej sadzawce.

        Jakiś truck jadący tuż za mną zatrąbił ze zdenerwowaniem, bo w czasie tego zamyślenia niebezpiecznie zwolniłem. Zaraz też otrząsnąłem się z głupkowatych fantazji, bo co ja tam wtedy - ośmio-dziesięcioletni smarkacz mogłem w ogóle wiedzieć

        - zwłaszcza o chorobach, opiece, niedołężności i konaniu. W tamtych czasach wszyscy, którzy mieli koło sześćdziesiątki byli dla mnie potwornie starzy a siedemdziesięcioletnią babcię Kinię pytałem czy wtedy gdy była mała San już płynął. Babcia śmiała się wesoło i mówiła:

        -A co ty sobie smarkaczu myślisz, że babcia jest z epoki lodowcowej?

        Inna rzecz, że nikt mnie wtedy w te ciężkie, smutne tematy nie wciągał. Zdarzyło się co prawda parę razy, że byłem blisko kogoś starego a nawet umierającego, ale te wspomnienia nie miały wagi uciążliwości i smutku. Raczej pewnej egzotyki czy nawet atrakcji.

        Jola... Jola...Jola... Jękliwe, proszące wołanie niosło się dalekim echem przez korytarze, pokoje i w ogóle po całym terenie Domu Opieki „Jodła”. Dom był zdumiewająco akustyczny. Wołanie dochodziło z pokoju 31, gdzie na jednym z dwóch łóżek leżała kobieta po udarze. Jola... Jola... powtarzało się w równych odstępach czasu. Ale Joli nie było i nikt nie wiedział kiedy i czy w ogóle przyjdzie.

        Dom był prawie nowy i w rzeczy samej bardzo wygodnie i nowocześnie urządzony. Na środku dość rozległego ogrodu rosła wielka jodła, która bez żadnych wątpliwości była patronką nazwy Domu.

        Starzy ludzie. Głównie kobiety. Wiele z nich po udarach. Niedokrwiennych, krwotocznych i jakichś innych, których same nazwy wywołują dreszcze. Udary pozostawiające zwichnięte umysły, czasem paraliże, szeroko otwarte, patrzące w pustkę oczy, nieustanne drżenie rąk, nóg...

        Chore leżały z otwartymi, bezzębnymi buziami z dziwnie zadartymi głowami, które jeszcze bardziej upodabniały je do trupów. Niektóre z podłączonymi kroplówkami, cewnikami, nie reagujące na delikatne słowa tych, które chciały je karmić. Gdzie tam im było do jedzenia?

        A poza tym a może przede wszystkim wszechobecne pieluchy czy jak prawie wszyscy mówili pampersy.

        Taki był wymóg Domu. Nawet ci, którzy mogli sobie jakoś poradzić sami obowiązani byli nosić pampersy. A to nie było łatwe. Dla wielu, które przed katastrofą udaru prowadziły w miarę normalną egzystencję załatwianie się w łóżku do pampersów było czymś niezrozumiałym i prawie okrutnym, więc buntowały się resztkami swoich sił. Zrywały je, darły i wygrzebywały spod siebie kał, którym smarowały łóżko, pościel i ścianę. Leżały potem półnagie, brudne, śmierdzące i z niewypowiedzianym wyrzutem patrzyły na salowe i pielęgniarki. Czasem, gdy udar nie związał im mowy i mogły mówić protestowały, krzyczały, a nawet biły na oślep słabymi, umazanymi kupą rękami.

        Ale ich bunty były ignorowane. Były myte, smarowane kremem i ku ich przerażeniu zakładano im znowu świeże pampersy. Na koniec „buntowniczkę” ubierano w pajacyki zapinane z tyłu. I wtedy już trudno jej było wyrwać tę znienawidzoną pieluchę.

        Te bunty, dramaty i protesty cichły z biegiem czasu.

        Rutyna życia w Domu miała w sobie coś wojskowego. Jeden z pensjonariuszy nazywał ją „terrorem”. Posiłki, mycie, pampersy, rehabiltacja - wszystko to było o ściśle określonych porach. Prawdę mówiąc trudno sobie wyobrazić, że mogłoby być inaczej. W takich środowiskach nie ma innego wyjścia.

        Na drugim piętrze była biblioteka. Nigdy nie widziałem żeby ktoś z niej korzystał, ale ostatecznie byłem tylko gościem. Szedłem tam w czasie obiadu, podczas którego wizyty w pokojach były zawieszone.

        Biblioteczka była o dziwo - doskonale zaopatrzona i z przyjemnością przeglądałem książki, do których przez wiele lat nie wracałem. Teraz była okazja. Półgodzinna przerwa obiadowa była więc dla mnie chwilą oderwania się od rzeczywistości. Bo rzeczywistość Domu, pomimo czystości i nowoczesności była - co tu dużo mówić - przygnębiająca. Młody fizjoterapeuta, którego spotykałem na korytarzach i w sali rehabilitacyjnej powiedział mi kiedyś, że już prawie nie wytrzymuje psychicznie.

        A przecież - mówił - to jest mój zawód i moja praca, ale są chwile, że nie mogę... wie pan - nie mogę.

        Opowiadałem mu więc o truckach, o pracy zawodowego kierowcy, o Kanadzie i w ogóle o życiu na drodze - i widziałem jak bardzo tego potrzebuje - tego oderwania się od starczych, niewładnych nóg, rąk, chodzików, drobnego dreptania i tęsknego wołania Jola...Jola...

        W czasie naszych krótkich rozmów - ostatecznie był w pracy - prosił mnie:

        -Niech mi pan jeszcze opowie coś o tych ciężarówkach!

        No więc opowiadałem, ale były dni, kiedy go nie było i wtedy szedłem do biblioteki. Przeglądałem książki, które pewnie ktoś, kiedyś przyniósł w darze. Niektóre zupełnie nowe, inne „wyczytane”, z pozawijanymi rogami. Wielu klasyków, sporo wspomnień, zwłaszcza wojennych, biografie. Brałem raz jedną, raz drugą, trochę tak ja się robi w bufecie gdy chce się skosztować wszystkich potraw.

        I w czasie przeglądania jednej z nich natknąłem się dość nieoczekiwanie na kartę pocztową. Pisaną ręcznie, ze znaczkiem. Ktoś kiedyś użył jej pewnie jako zakładki - żeby zaznaczyć miejsce. Wziąłem ją do ręki, ale z pewnym odcieniem wahania - jakbym naruszał czyjąś prywatność.

        Była pisana atramentem, który w paru miejscach wytarł się nieco. Data pozostała jednak nienaruszona.

        26 stycznia 1946! To była imieninowa karta. Adres na Mokotowie. Ulica Wejnerta. Oglądałem ją prawie z nabożeństwem. Tyle lat!

        Ale karta to nie list, więc treść nie jest tajemnicą. Oto ona:

        „Kochany! Twoje Imieniny już za parę dni - przyjmij najlepsze życzenia! Nie wiem kiedy ta kartka dotrze, ale zapewniam Cię o mojej do Ciebie miłości. Dostaliśmy się do Neu

        Limburg (?) jadąc /tu tekst rozmazany/ ... ale to co nam dają jest za duże - osiem koni, świnie, gospodarka sielna, wkoło żywego ducha - mówią, że Niemcy jeszcze tu są - tak że nie spodziewam się pomocy od nikogo a zwłaszcza od Gonty (?). Pilnuj domu bo kto wie czy się tu utrzymamy - może wrócę - ale /tu znowu tekst nieczytelny/... z powstania uratowało. Nie wiem kochany, nie wiem jak to wytrzymam, ale muszę - tak jak w obozie - pamiętasz - całuję Cię z miłością - Twoja i zawsze Twoja”

        Tyle udało mi się odczytać, ale pismo było drobne i jak powiedziałem - w paru miejscach zamazane więc treść wydała się dziwna i prawie niezrozumiała - chociaż - chociaż może nie tak bardzo. Ostatecznie cóż dziwnego? Ktoś wyjechał ze zruinowanej Warszawy i szukał nowego miejsca. Tak zwane Ziemie Odzyskane stały wówczas otwarte jak wielki zasobny dom. Przyjeżdżajcie i bierzcie! Bierzcie i gospodarujcie! I wielu jechało. Jechało w nadziei na coś lepszego...

        Trzymałem kartę w ręce i aż się skręcałem żeby ją wziąć. Zaraz też owładnęła mnie natrętna myśl, żeby dojść do źródła, odnaleźć kogoś kto mógłby mi powiedzieć coś więcej o tych ludziach, ich życiu i jak to z tą kartą było i jak trafiła tu - do Domu „Jodła”. Jakoś się jednak przemogłem. Kartę zostawiłem, ale zapamiętałem książkę i stronę. Zapisałem adres na Wejnerta i wyszedłem. Przerwa obiadowa była skończona.

        Te kobiety, które nie mogły gryźć i dostawały „miks” kończyły wcześniej, bo były karmione w pierwszej kolejności. Inne czekały cierpliwie na swoją kolej. Jeszcze inne, które mogły chodzić - już o wpół do dwunastej - człapały powolutku w kierunku jadalni. Obiad podawano tam po nakarmieniu tych, które były karmione w swoich pokojach. To wypadało dopiero około wpół do pierwszej, ale to nic - pensjonariusze czekali przy swoich stolikach. Byli cisi i cierpliwi. Ale nie zawsze i nie wszyscy. Jedna kobieta przychodziła pchając przed sobą krzesło. Używała je jako podpórki suwając hałaśliwie i wytrwale. Szuraniu krzesłem towarzyszył uparty, błagalny krzyk - Jola...Jola... Jola... Łoskot ciągniętego po posadzce mebla i uparcie powtarzane wołanie niosło się po całym domu i odbijało się echem bo jak wspomniałem budynek był dziwnie akustyczny.

        Nikt jakoś specjalnie nie zwracał na to uwagi tylko jeden z mężczyzn siedzących przy osobnym stoliku sarkał krzywiąc się szkaradnie: Jola, Jola... cholera z tą Jolą...

        Ale poza nim inni siedzieli cicho. Potem przychodził obiad. Zupa, drugie i kompot. Czasem kisiel, a czasem mus z jabłek czy galaretka. Jedzenie było dobre, ale niektórzy narzekali. Zorientowałem się później, że to należało do rytuału.

        -Co to jest? Mięso? Jakiegoś psa chyba zakatrupili!

        -Co ty też Helu opowiadasz - jakiego znowu psa?

        -A czy ja wiem jakiego? Helu - ty się zawsze tak głupio pytasz!

Ale kręcąca się salowa słuchała i zaraz przychodziła z mediacją:

        -Hej, dziewczynki - proszę jeść kochane - proszę jeść. Kotleciki, że paluszki lizać. Helciu żabciu - może jeszcze troszkę sałatki?

        A „żabcia” kuliła się nad swoim talerzem, coś mruczała i jakby nie była specjalnie zadowolona. Zaraz też zaczynał się rozchodzić przykry zapach gazów. Helcia nie krępowała się. Robiła to głośno z dość niebezpiecznym bulgotem.

        Pensjonariusze z obrzydzeniem odsuwali swoje talerze, zakrywali nosy i podnosili wysoko brwi. Inni nie czuli albo udawali, że nie czują. Miało to swoją dobrą stronę, bo rozmowy zaczynały się rozkręcać, ktoś się roześmiał, ale na krótko, ktoś rzucił jakiś dowcip. Mężczyźni siedzieli osobno.

        Jednego z nich spotykałem zwykle przy wyjściu. Siedział na swoim chodziku-krzesełku i wygrzewał się do słońca.

        -Ja tam proszę pana buchalterem byłem - zaczepiał mnie żeby chwilę pogadać. Buchalterem w przedsiębiorstwie. Ja wiem - proszę pana - jak bilansować i żeby wszystko grało. Wiem panie, wiem...

        -A jak teraz - pytałem - dobrze tu panu? Trochę drogo - prawda?

        -Ee tam, panie - ludzie chcieliby wszystko darmo - a przecież wiadomo, że taki dom musi na siebie zarobić. Jedzenie dowożą to i trzeba zapłacić, salowe, pielęgniarki, lekarz... A podatki to gdzie?

        -A ile pan sobie lat liczy? - ciągnąłem żeby trochę przedłużyć rozmowę.

        -91 proszę szanownego pana - 91! Ale jeszcze się trzymam - a co tam? Sanację pamiętam, w Powstaniu byłem, na Starówce...

        -To był pan Powstańcem?

        -Jeszcze jestem, jeszcze jestem. Pan wpadnie do mnie któregoś dnia. Zdjęcia panu pokażę. Pokój 17. Ale niech pan przyjdzie bo tu nie ma z kim pogadać... Przyjdzie pan?

        W tym pytaniu czułem prośbę i obawę, że odmówię, ale słyszałem też głęboką samotność. Ukrywaną, ale bolącą.

        Mieszkaliśmy u starego znajomego, starego kawalera pod warunkiem, że dziecku nie wolno płakać w nocy, kiedy on śpi. Wtedy był zwyczaj, że dzieci powinno się karmić co 4 godziny, 8 uncji mleka. Nasza Krysia nie chciała wypić więcej niż dwie uncje i w niedługim czasie była głodna. Żeby nie płakała nosiliśmy ją na rękach całą noc. Wynajęcie mieszkania w Chicago wtedy było bardzo trudno, ale po jakimś czasie udało się nam znaleźć małe mieszkanie. Dostałem pracę w fabryce, gdzie produkowali farby drukarskie. Śmierdzące i brudne miejsce. 

        Po tygodniu rzuciłem tę pracę i z pomocą kolegi dostałem pracę w dużej mleczarni, która miała na stanie około 1,500 pojazdów różnego rodzaju. Otrzymałem pracę przy naprawie i budowie nadwozia do pojazdów używanych do dostaw mleka czy innych produktów mlecznych bezpośrednio do domów. (Co drugi dzień pod drzwiami stała butla mleka albo inne produkty mleczne. Później ten system został zaniechany.) Początki były bardzo trudne. Dziecko karmiliśmy mlekiem specjalnym dla niemowląt. 

        To mleko było bardzo drogie. 12-cie puszek tego mleka kosztowało tyle, co ja zarabiałem za 5 godzin pracy, ale jakoś dawaliśmy sobie radę. Zaczęliśmy poznawać nowych ludzi albo nawiązywaliśmy kontakty ze znajomymi, których znałem jeszcze z Polski. Założyliśmy klub i zaraz dostałem się do jego zarządu. Latem urządzaliśmy pikniki w lasach powiatowych. Miałem pracę i miłe życie towarzyskie. 

        Po dwóch latach kupiliśmy dom do spółki z moim kolegą z wojska, którego tam spotkaliśmy. Dom stary i zaniedbany, ale miałem trochę doświadczenia do robót drzewnych tak, że wieczorami po pracy z tym kolegą odnawialiśmy to wszystko. 

        Nasza Krysia też pomagała. Chodziła z młotkiem, stukała w co mogła, i powtarzała tylko ”siabyć”, co oznaczało brudne słowo, które słyszała u nas, kiedy coś w pracy się nie udawało. 

        Tak, zaczęliśmy stawać powoli na nogi. W 1954 roku urodziła się druga córeczka, Alicja. Trzy lata póżniej syn Władzio. Spełniliśmy - 106 - życzenia mamy. 

        W 1953-m roku pojechaliśmy do Kanady odwiedzić Jadzi chrzestną i innych znajomych, którzy wcześniej wyjechali do Kanady i tu się osiedlili. Mieli tu już nawet własne gospodarstwa. Zdecydowaliśmy się kupić takie gospodarstwo dla Jej rodziców. Za pożyczone pieniądze kupiliśmy kawał pola i stary dom. 

        Na Wielkanoc w 1954 roku pojechaliśmy ponownie do Kanady spędzić Wielkanoc całą rodziną. Ojciec Jadzi, rolnik z Polski, był w swoim żywiole. Miał kontrakty na sadzenie ogórków i pomidorów. Od tego czasu rok rocznie w lipcu przyjeżdżaliśmy do Kanady. Moje wakacje miewałem wtedy w lipcu, więc jechaliśmy spędzić urlop z rodziną w Brighton. Na sierpień musiałem wracać do pracy do Chicago a rodzina pozostawała jeszcze na - 107 - następny miesiąc. Przyjeżdżałem po nich znowu we wrześniu. 

        Hela ze swoją rodziną mieszkali początkowo w Toronto, ale później przenieśli się na farmę. Franek dostał zaraz pracę w fabryce butów Bata. Miał przeszkolenie technicznemechaniczne i to mu pomogło w otrzymaniu pracy, gdyż maszyny mają to do siebie, że się psują, wymagają ciągłej konserwacji i nadzoru. 

        Jadzia w Chicago podjęła pracę do w dużej restauracji w śródmieściu. Płaca była nie była wygórowana, ale napiwki były bardzo dobre. Powodziło się nam coraz lepiej. Mogliśmy sobie pozwolić na nowy samochód, a w 1960-tym roku kupiliśmy nowy dom. Dzieci chodziły do szkoły i dorastały. Uczyły sie bardzo dobrze. 

        Po kilku latach wyjazdy do Kanady (1100km) były coraz bardziej uciążliwe i dlatego postanowiliśmy się przeprowadzić i być bliżej całej rodziny. Dokonaliśmy tego w 1969-tym roku. To była może jedna z najlepszych decyzji w naszym życiu. Za pieniądze uzyskane ze sprzedaży domu w Chicago pobudowaliśmy wielki dom na wzgórzu z pięknym widokiem na jezioro Ontario. Z początku trudno się było przyzwyczaić do życia na prowincji. Kiedyś, w czasie naszych wakacji rano zbieraliśmy ogórki, pomidory, natomiast po południu jeździliśmy na plażę. Mieliśmy wtedy stary drugi samochód Falcon i po pracy wsiadaliśmy razem 10-em dzieci (nie tylko nasze) do samochodu i na plażę. Trzeba było widzieć zdziwienie ludzi patrzących jak tyle dzieci wysiadało z jednego samochodu. 

        Najstarsza córka Krysia ukończyła liceum. Uczyła się chemii, ale bardzo lubiła zwierzęta. W liceum także poznała przyszłego męża. Pobrali się w 1971-ym roku. Mają 5 córek i jedną wnuczkę. 

        Druga córka, Alicja zaczęła studia na uniwersytetecie. Chciała studiować medycynę, ale wtedy było bardzo trudno dziewczynie dostać się na ten kierunek, zmieniła zamiary i ukończyła studia komputerowe. Tam także spotkała swego przyszłego męża i pobrali się w 1978 roku. Dzisiaj mają też 3 córki i syna. Władzio nie chciał mieszkać w Kanadzie, powrócił do Ameryki i tam wstąpił do lotnictwa. Mieszka w Stanach; tam się ożenił, i mają dwie córki. Wszystkim naszym dzieciom powodzi się dobrze. Alicja wyjechała na zachód Kanady i mieszkają w Calgary. Jednie Krysia mieszka blisko nas, bo tylko godzinę jazdy samochodem. Często się odwiedzamy. Ponieważ lubiła bardzo zwierzęta, kupili farmę i hodują konie. Maja również psy i koty. Jej mąż także lubi zwierzęta i tak sobie żyją na łonie natury; ponieważ jest inżynierem chemikiem, pracuje w fabryce. 

        Zaraz po przyjeździe do Kanady zacząłem pracować jako mechanik. Płaca w Kanadzie była połową tego, co zarabiałem w Chicago, dlatego zacząłem myśleć o założeniu własnego warsztatu naprawy samochodów, a zwłaszcza naprawy i malowania karoserii. Wybudowałem garaż i zacząłem własny biznes. Pracy miałem zawsze więcej niż mogłem podołać. Jadzia dostała pracę w aptece. Dzisiaj już nie pracujemy zarobkowo. Jadzia dwa razy w miesiącu pracuje ochotniczo w szpitalu, odwiedza dom starców i pomaga w innych miejscach. Mówi: ”Może ja będę kiedyś będę potrzebowała pomocy i ktoś mnie pomoże.” 

        Nasz dom był zbudowany na dwu akrowej działce, piękne położenie z widokiem na jezioro, Ontario ale mieszkanie kilka kilometrów od miasta zaczynało stawać się problemem. Poza tym w lecie koszenie trawy, w zimie odśnieżanie dojazdu do ulicy, stawało się coraz trudniejsze. Dlatego zdecydowaliśmy sprzedać dom i kupić mniejszy i bliżej centrum w Brighton. Teraz mamy bliżej do sklepów, nawet nie musimy używać samochodu. Przeżywamy teraz naszą starość w spokoju, mając wszystkiego wystarczająco. 

        Co dwa lata jeździmy do Polski na nasze zjazdy tych, którzy przebywali w Afryce, a Władek odwiedza rodzeństwo i groby rodziców. 

***

        Na zakończenie kilka słów o innych członkach naszej rodziny. Jak już pisaliśmy wcześniej, najstarszy brat Staszek zmarł w ”raju sowieckim”. Drugi, Tadzio, będąc w wojsku, zginął kilka dni przed zakończeniem wojny w Niemczech. Mietek zaraz po ukończeniu wojny zapisał sie do lotnictwa brytyjskiego i niedługo po naszym przyjeździe do Szkocji wyjechał do Afryki na 5 lat. Po powrocie ożenił się z moją koleżanką z ławy szkolnej w Lusace. Przyjechali do Kanady i zamieszkali w Toronto, gdzie założył małą fabrykę, w której wyrabiał z metalu ramy do okien i drzwi, a także nogi do krzeseł; zawsze miał dużo pracy, zatrudniał kilku ludzi do pomocy. Należał do różnych organizacji cywilnych i kościelnych, zawsze gotów do pomocy każdemu, kto by tylko był w potrzebie. Mieli jednego syna i przybraną córkę. Zmarł mając 67 lat. Jego żona stale mieszka w Toronto. Młodsza siostra Hela wyszła za mąż za górnika, podobnie jak ja. Mieli dwie córki i 3-ch synów. Jej mąż zmarł mając 66 lat. Po kilkunastu latach wdowieństwa wyszła za mąż za wdowca i żyją dostatnio. 

        Młodszy Franek, po ukończeniu szkoły technicznej w Anglii, pracował krótki czas w Szkocji a po przyjeździe do Kanady pracował w dużej fabryce butów (Bata) mając pod sobą kilku ludzi, którzy naprawiali lub instalowali nowe maszyny do wyrobu butów. Jego żona Elżbieta także była wywieziona na Syberię wraz z matką i starszą siostrą. Przeżyli szczęśliwie i powrócili do Polski. Po śmierci matki, ojciec sprowadził je do Kanady. Mają czworo dzieci i powodzi się im dobrze. Najmłodsza Marysia, ukończyła uniwersytet i tam poznała swego męża. Przez jakiś czas pracowali jako nauczyciele, ale po krótkim czasie kupili mały sklepik, w który wkładając wiele pracy rozbudowali i dzisiaj prowadzą kombinację sklepu, gdzie sprzedają wszystkie produkty rolne, a najwięcej rozsad drzewek, flanców kwiatów i warzyw. Ale żyją w dostatku mają 4-ch synów, jedną córkę i kilka wnuków. 

        W 1992 roku pojechaliśmy do Polski na uroczystość zdania władzy przez rząd londyński na ręce rządu w polskiego. Skorzystaliśmy z tej okazji i zwiedziliśmy Polskę od gór do morza a także pojechaliśmy odwiedzić moje rodzinne strony na Białorusi, miejsce mojego urodzenia. 

        Dom nasz, jak i inne domy osadników poburzone i rozkradzione przez miejscowych ludzi a materiały użyte na budowę gorzelni. Wokoło jedynie puste pola. Z naszego domu tylko, pozostała kupa gruzów i krzew bzu. Łzy popłynęły mi po twarzy, kiedy to zobaczyłam. Ale miejscowa ludność pamiętała nas. Nasze pole nazwali Czulano na pamiątkę pana Czuło. Dwa lata później pojechaliśmy znowu z moją siostrą Heleną. Zdecydowaliśmy się postawić na cmentarzu pomnik z nazwiskami moich rodziców i imiona trzech moich braci z napisem. CIAŁA NASZE W OBCEJ ZIEMI SERCA NASZE W ROGOŹNICY. 

        Przez kilka lat sprowadzaliśmy na lato wnuczkę mojego kuzyna, która była chorowita doknięta opadami spowodowanymi przez wybuch atomowej elektrowni w Chernobylu. Z tego, co wiemy, pobyt w Kanadzie, świeże powietrze i dobre odżywianie, bardzo jej pomogły.  Często wracam myślami do tych moich rodzinnych stron. Słyszałam powiedzenie: „Gdzie się ptak ulęgnie tam na starość ciągnie.” Nie mamy jednak zamiaru tam wracać. Tutaj jest cała rodzina i całkiem inne życie. Szkoda byłoby pozostawiać dzieci, wnuków i prawnuków tak, że pozostaniemy w Kanadzie na zawsze. Wracając myślą do dawnych lat i tego, co przeszliśmy, dziękujemy Bogu za wszystko, co mamy dzisiaj.

        W następną sobotę nabrałem odwagi i poszedłem do drugiego obozu do tego baraku gdzie mieszkały kobiety. Wstęp dla mężczyzn był zabroniony. Ze strachu, żeby nas nikt nie zobaczył, Jadzia wzięła szybko płaszcz i poszliśmy do kina. Tak się zaczęła nasza znajomość. Od tego czasu zaczęliśmy chodzić na spacery albo do kina. 

        W tym hostelu mieszkało około 60 Polaków i miała chłopców do wyboru. Przyznała się później, kiedy pracowałem na nocną zmianę, chodziła z innymi na spacery. Ale zawsze coś ciągnęło ją do mnie. Kiedy zacząłem mówić o małżeństwie, nie podejmowała tego tematu, sądząc, że jest jeszcze zbyt młoda. Dopiero po roku znajomości zgodziła się na zawarcie małżeństwa. Według szkockiego prawa, ze względu na wiek, jej ojciec musiał wyrazić zgodę na zawarcie małżeństwa. W lipcu 1949-go roku rozpoczęliśmy nowe, małżeńskie życie. 

        Ja mieszkałem dotychczas w pracowniczych hostelach, podobnie jak jej ojciec. Bardzo trudno było z wynajęciem mieszkania, ale po pewnym czasie znalazłem jeden pokój, w którym zamieszkaliśmy, tymczasowo, a w międzyczasie staraliśmy się o jakieś lepsze mieszkanie. Domy, w których mieszkali Szkoci, były własnością właścicieli kopalń, ale po wojnie rząd objął kopalnie i wszystko było rządowe. 

        Po jakimś czasie udało nam się dostać trzech pokojowe mieszkanie pod warunkiem, że cała nasza rodzina musi tam zamieszkać. Później dostaliśmy 4-ro pokojowe mieszkanie. W Szkocji mężatki zazwyczaj nie pracowały, więc Jadzia pozostała w domu, ucząc się przy boku mamy, jak prowadzić dom. Hela dostała pracę w Edynburgu w pralni. Frankowi udało się dostać do szkoły w Anglii, wziął kurs technika. Najmłodsza Marysia poszła do miejscowej szkoły. 

        Jak zapisały mi się w pamięci nasze początki małżeństwa w jednopokojowym mieszkaniu? Nie było pieca, więc gotowała, co umiała na prymusie. Pewnego razu zaprosiłem trzech kolegów na obiad. Jadzia przygotowała poczęstunek, ale rozmowa wtedy jakoś nie szła. Koledzy używali wiele słów delikatnie mówiąc niecenzuralnych, ale to był dla nich „codzienny język”. Taki męski żargon był obcy dla dziewcząt, dlatego Jadzia była bardzo skrępowana i nie wiedziała jak reagować.  Dlatego atmosfera tego spotkania była bardzo „sztywna”. 

        Zawsze marzyłem o kupnie motocykla. Za pieniądze pożyczone od ojca Jadzi kupiłem używany motocykl i dzięki temu mogliśmy zwiedzać Szkocję. Po wojnie w Szkocji większość żywności była racjonowana. Jedno jajko i około pół funta mięsa musiało wystarczyć na tydzień. Poznałem miejscowego hodowcę świń i kur, więc od czasu do czasu udało mi się kupić tuzin jajek czy kurę. Podobnie było z benzyną. Znajomy taksówkarz odsprzedawał mi po kilka litrów paliwa. Ja kończyłem pracę o 3-ciej po południu, wtedy po pracy wsiadaliśmy na motocykl i jeździliśmy po okolicy. Okolice ubogie, pola pełne kamieni jedynie pasały się krowy czy owce. Tam też gnieździły się dzikie króliki. Jadzia stawała z jednej strony na jamie, a z drugiej strony gołymi rękami kopałem i zawsze przywieźliśmy królika do domu.

        Będąc jeszcze w wojsku zacząłem starania na wyjazd do Stanów, bo tam mieszkała moja ciotka mojej mamy, ale otrzymanie stałego pobytu nie było łatwe. Myślałem także o wyjeździe do Kanady, ale kiedy poznałem Jadzię, zaprzestałem starań. Moje wakacje wypadały w lipcu, pojechaliśmy zwiedzać Szkocję na motocyklu. Szkocja to piękny kraj, górzysty, Jadzia była bardzo szczęśliwa na tej wycieczce. Góry i jeziora wysoko w górach. 

        Powiedziała: ”Tych wakacji nigdy nie zapomnę.” Po jakimś czasie Amerykanie rozluźnili swoje prawa i zaczęli zezwalać na przyjazd do Ameryki byłym żołnierzom. Ponowiłem moje starania i niedługo dostaliśmy wizę. W międzyczasie Jadzia zaszła w ciążę. Znowu płacz i narzekanie, bo ledwo po dwóch latach życia razem, groziła nam rozłąka. Mieliśmy nawet zamiar zaniechać wyjazdu, ale Jej mama powiedziała: ”Jedźcie to może nas później sprowadzicie.” Jadzia bardzo chciała żeby jej ojciec nie musiał pracować w kopalni.

        Jedna z moich ciotek mieszkała w Denver. Mieliśmy tam jechać, ale także w Chicago miałem znajomych z Polski, którzy jeszcze przed wojną wyjechali do Ameryki. Po przyjeździe do Stanów zatrzymaliśmy się w Chicago i dalej już nie pojechaliśmy. W tych czasach nie było w Stanach tak, jak teraz w Kanadzie. Nikt nic nie dawał za darmo.  

        Warunkiem wyjazdu było to, że musiałem się wykazać, że mam trochę pieniędzy na początek w Ameryce. Nasza podróż statkiem była można powiedzieć okropna. Wpadliśmy w straszną burzę i statek-olbrzym, a huśtał się niesamowicie. 

        Dopływając do Nowego Jorku już ze statku widzieliśmy samochody pędzące po ulicach. Powiedziałem wtedy Jadzi: ”Pierwsza rzecz, co kupuję w Ameryce, to samochód.” W niedługim czasie moje marzenie się spełniło. Kupiłem starego grata od znajomego. Później mieliśmy lepsze samochody, w miarę możności. 10 dni po przyjeździe do Chicago urodziła się nam córeczka Krysia. Najbliższy szpital prowadziły siostry zakonne Polki. Zakonnica sekretarka powiedziała mi: ”Dzieci to chcecie mieć; a co wy sobie myślicie, że ktoś za was będzie szpital płacił?” Nie miałem zamiaru prosić o jałmużnę. Powiedziałem tej zakonnicy kilka „ciepłych” słów, a na zapłacenie szpitala pożyczyłem pieniądze od znajomych, bo inaczej mogli trzymać dziecko jako „zakładnika”.

        Załadowali wszystkie maszyny, które nie były zniszczone, potrzebne materiały, Polaków, Rosjan i Czechosłowaków na pociąg towarowy i tam przewieźli. 

        Podróż trwała 3 dni. Po drodze mieliśmy piękne widoki jadąc wzdłuż wielkiej rzeki Ren. Podziwialiśmy plantacje winogron i warzyw. (Kilka lat temu pojechaliśmy zwiedzić Anglję, Francję, Niemcy, i Szwajcarję; Jechaliśmy tamtędy, ale tym razem statkiem turystycznym.) 

        W czasie wojny jazda pociągiem była ryzykowna, ponieważ samoloty alianckie zaczęły bombardować wszystko, a między innymi tory kolejowe. Jechaliśmy, ale co chwila kierowaliśmy wzrok na niebo czy nie pokaże się samolot. Zajechaliśmy na miejsce i byliśmy ulokowani w wojskowych barakach francuskich. Zaczęliśmy zakładać maszyny w podziemnych korytarzach, pozostałych po wykopanej rudzie żelaznej. Warunki życiowe były okropne w porównaniu do tego, jakie mieliśmy w Niemczech. Rano, jeszcze po ciemku pobudka, dano trochę czarnej imitacji kawy, i do roboty. Przerwy na posiłek nie było, bo nawet nie było co jeść. Wieczorem dostawaliśmy miskę zupy. Czesi byli kucharzami. W pobliskim gospodarstwie był chory koń. Pewnego dnia zdechł. Kucharze chcieli ubogacić zupę i użyli mięso ze zdechłego konia. Kiedy przyjechaliśmy, po pracy wszyscy poczuli jakiś niesamowity smród. Tej końskiej zupy nikt wtedy nie jadł. Musieliśmy czekać do następnego wieczoru na inną zupę. Lato było bardzo gorące, natomiast noce chłodne. 

        Alianci wylądowali we Francji. Niemcy nigdy nie przypuszczali, że oni będą się tak szybko posuwać naprzód. Przy końcu sierpnia Niemcy zebrali nas i przemieszczali w inne miejsce, szliśmy piechotą. Ja z jednym z kolegów po drodze uciekliśmy z szeregów i w ten sposób znaleźliśmy się we Francji. Tam poznałem pewnego Polaka, który przed wojną jeszcze przyjechał do Francji na zarobek i mieszkał w Paryżu. W czasie wojny zmuszony do pracy w kopalni przebywał w tej właśnie okolicy. Zamieszkaliśmy u niego kilka dni. Amerykanie zebrali wszystkich tych, którzy pracowali w kopalniach i hutach w tej okolicy, odwieźli nas dalej od linii frontu, ale niestety pozostawili nas bez opieki. 

        Z kilkoma innymi kolegami, którzy mieli trochę pieniędzy, zamieszkaliśmy w jednym z budynków, w których mieszkali przedwojenni robotnicy, pracujący w hutach. Tam za markę mogłem raz na dzień kupić miskę ziemniaków i sosu. Niestety, pieniądze wnet się wyczerpały. 

        Musieliśmy się przenieść do ruskiego obozu, gdzie raz wieczorem dostawaliśmy miskę gotowanej zielonej kapusty. Zdarzały się nawet przypadki, że zbłąkana mysz znalazła się zamiast mięsa. Ale nikt tam nie zwracał uwagi na takie drobnostki, głód był silniejszy. 

        Tam dowiedzieliśmy się, że we Francji walczy polska dywizja pancerna. Zaczęliśmy napastować Amerykanów, aby tam nas przesłali. Pewnego dnia podjechały dwie małe ciężarówki, załadowali nas i powieźli, gdzieś w nieznane. Dojechaliśmy do celu podróży w nocy. Następnego dnia przyjechał samochód i przywiózł żywność i mundury amerykańskie. 

        Tam, pierwszy raz w życiu jadłem prawdziwy biały chleb. Umundurowali nas i zostaliśmy włączeni w skład amerykańskiej grupy transportowej. W pobliżu była mała stacja kolejowa na głównej linii prowadzącej do portu. Tam pociągami przywożono amunicję i inny sprzęt wojenny. Było nas tam ponad trzydziestu. Zostaliśmy podzieleni na dwie grupy i rozładowywaliśmy tę amunicję z wagonów na ciężarówki i podwozili bliżej frontu. Pracowaliśmy po 12 godzin dziennie, a w niedzielę i poniedziałek po 18 godzin, żeby nie było przerwy w dostawie. 

        Tu przynajmniej jedzenie było wspaniałe w porównaniu z tym, co mieliśmy do tego czasu. Mieszkaliśmy w częściowo zniszczonym dużym budynku. Nie było w nim wody ani toalety. Każdego rana mogliśmy myć się w wodzie w dołach po bombach. Wodę do  gotowania trzeba było przynosić ze stacji kolejowej. Odległość około 1 km drogi po błocie. Podobnie jak w Niemczech, i tu było słychać gwizd spadających i huk wybuchających bomb. Dochodziły również odgłosy walk lądowych. A poza tym brak urządzeń sanitarnych sprzyjały rozmnażaniu się wszy. Mimo, że często urządzaliśmy wszobójkę, jednak niewiele to pomagało. Po 10-ciu tygodniach wraz z 5-cioma kolegami zrzuciliśmy amerykańskie mundury i pojechaliśmy do Paryża, gdzie odnaleźliśmy placówkę, w której zbierali się ochotnicy do wojska polskiego. Po dobrej łaźni i odwszeniu ponownie poczuliśmy się jak ludzie. Po kilku dniach zostaliśmy załadowani na pociąg, który jechał do portu w Le Havre, dzień  i noc, i znowu o głodzie. W tym czasie jesień we Francji była ciepła i po polach a raczej sadach leżały całe sterty zebranych jabłek. Ta podróż pociągiem była delikatnie mówiąc bez jakiegoś planu. Pociągi jadące od portu miały pierwszeństwo. Kolej jednotorowa i każdym razem maszynista musiał się cofać i dać pierwszeństwo, pociągowi jadącemu od strony portu. W pewnym miejscu pociąg zatrzymał się i kilku odważniejszych kolegów wyskoczyło z wagonu i pobiegli w pole po jabłka. W międzyczasie pociąg gwizdnął i odjechał. 

        Ruszyliśmy piechotą wzdłuż torów i o dziwo, po jakiejś pół godziny nasz pociąg wracał. Dojechaliśmy do Le Havre, i tu straszny widok; ani jednego budynku całego jak okiem siągnąć, wszystko leżało w gruzach. Nas załadowano na statek i popłynęliśmy do Anglii. 

        Na statku dopiero po 36-ciu godzinach otrzymaliśmy do jedzenia fasolkę z wieprzowiną z puszki. Obawiałem się, jakie mogą być rezultaty, więc pomimo głodu nie jadłem. Kiedy byliśmy na kanale La Manche i statek zaczął huśtać, wielu z „najedzonych” karmiło ryby przez burtę. 

        Rano zawinęliśmy do portu. Tam komisja higieniczna sprawdziła czy nie mamy wszy. Natomiast o śniadaniu czy jakimkolwiek jedzeniu „zapomniano”. Po południu załadowali nas na pociąg i zawieziono nas do północnej Szkocji. Jechaliśmy całą noc. Obiad wigilijny to 5 malutkich sucharków. w pociągu. Śniadanie w dzień Bożego Narodzenia tylko dwa sucharki. Nie dano nawet wody do picia. Po kilku dniach podróży nareszcie ciepły obiad. 

        Tu zaczęło się szkolenie rekruta. Zima w północnej Szkocji jest zazwyczaj bardzo, zimna. Burze śniegowe i mrozy jak w Kanadzie. Zaspy śnieżne często na dwa metry. Szkoci gdzieś znaleźli około sto łopat i poprosili Polaków o pomoc w odśnieżaniu dróg. Nie było mowy o jakiejkolwiek komunikacji. 

        Po sześciu tygodniach ćwiczeń zostaliśmy przydzielani do różnych rodzajów broni. Ja wybrałem artylerię przeciwpancerną. To jeden z najbardziej niebezpiecznych rodzajów uzbrojenia, ale to mnie nie przerażało. Chęć pomsty za te wszystkie ”dobrodziejstwa” doznane w Niemczech wzięła górę. 

        Doświadczenie w mechanice pomogły mi i zaraz dostałem się na kurs kierowców, a potem zostałem instruktorem, ucząc nowych kierowców, aż wreszcie na kurs mechaniczny. Byliśmy gotowi do wyjazdu do Niemiec, ale akurat wojna się skończyła. Ugoda Stalina z Rooseveltem i Churchilem w Jałcie przekreślila wszystkie plany i marzenia o powrocie do kraju z bronią w ręku. 

        Po jakimś czasie niektórzy, przeważnie Ślązacy wrócili do swoich rodzinnych domów, ale ci, którzy przeszli swój czas w ”raju” sowieckim nie mieli wcale zamiaru wracać, bo ich rodzinne strony znalazły się w granicach Związku Radzieckiego i dlatego zostali w Szkocji lub w Anglii. 

        Ja też zdecydowałem się zostać.   Polacy nie mieli większych szans na zdobycie jakiejś lepszej pracy, jedynie na roli albo w kopalni węgla. Ja wybrałem kopalnię. Nie chciałem, żeby mi deszcz padał na kark. Byłem i jestem zwykle uparty, a także byłem w młodych latach zuchwały, i często nie zgadzałem się z tymi, którzy wydawali rozkazy. (Nawet w Niemczech coś się sprzeciwiłem, a dostałem po głowie za to, ale postawiłem na swoim. Później ten Niemiec przyznał mi rację i od tego czasu traktował mnie trochę lepiej.) Natomiast zawsze miałem poszanowanie dla starszych. Zapoznałem się ze starszym człowiekiem, który pracował w tej samej kopalni. 

        On pochwalił się, że ma rodzinę w Afryce i pokazał mi zdjęcia. Miał śliczne córki. Po zobaczeniu tych zdjęć obiecałem sobie, że  będę musiał się spotkać z jedną z nich, kiedy będą już w Szkocji. Tej obietnicy dotrzymałem, spotykając się ze starszą z nich. Spotkaliśmy się w dziwny sposób. Tam gdzie jej cała rodzina zamieszkała po przyjeździe do Szkocji nie było najmniejszych szans na znalezienie jakiejkolwiek pracy. 

        Prawda, że młodsza Hela dostała sezonową pracę w hotelu, bo to było miejsce turystyczne nad brzegiem zatoki Firth Of Forth, natomiast dla Jadzi ojciec znalazł pracę w sąsiednim górniczym hostelu. Zaraz po rozpoczęciu pracy zabolał ją ząb. Nie wiedząc, gdzie się udać, przyszła do ojca po pomoc. Nie wiedząc dokładnie, gdzie ojciec mieszkał, zapytała młodego Szkociaka. Tutaj pierwszy wstrząs. Będąc w szkole w Lusace brali wszyscy między innymi język angielski. Szkocki dialekt był dla niej nowością. No, ale jakoś dogadali się i trafiła do ojca. Ojciec pracował na nocną zmianę i był jeszcze w łóżku. Ja akurat wtedy poszedłem odwiedzić jej ojca. Ktoś zapukał do drzwi, poszedłem te drzwi otworzyć. Na progu stała śliczna dziewczyna. Powiedziała mi później: ”Moje serce dziwnie piknęło, gdy cię zobaczyłam.” Jej ojciec nie miał nic, co by mogło jej pomóc, ale ja miałem w swoim baraku aspirynę i przyniosłem jej kilka tabletek. Spodziewała się, że ja ją odprowadzę; ja głupi nie chciałem się narzucać. 

        Poszła, obawiając się spotkania z tym Szkociakiem, ale sama jakoś doszła do baraku. 

        Woda powoli zaczynała opadać. Blisko naszego domu teren był troszkę wyższy, dlatego mężczyźni zaczęli kopać doły i ściągać potopione bydło, grzebali w tym błocie obawiając się, że jak temperatura wzrośnie, ciała  zaczną się rozkładać i mogłaby wybuchnąć zaraza. 

        Po trzech tygodniach woda opadła tak, że ludzie mogli powrócić do swoich domów. Większość bydła potopiła się. Powódź zniszczyła również wszystko, co rosło na polach. Z pomocą przyszli nam ludzie z terenów niedotkniętych powodzią. Powódź zniszczyła bardzo wiele domów i zabudowań, w tym również i nasz. Później, kilku gospodarzy dostało zapomogę na odbudowę, niestety ojciec nie dostał tej zapomogi. Po trzech latach ojciec pobudował nowy dom. Pobudował także cementową piwnicę. Nie miał doświadczenia a może i z braku czasu, nie pokryli sufitu tej piwnicy tak, że w zimie wszystko zmarzło. Zmarzły nawet ziemniaki, które miały wystarczyć na całą zimę. Zamarznięte ziemniaki robią się słodkie, nie można ich jeść. Można jednak było zetrzeć je na tarce i piec placki ziemniaczane. Nie mieliśmy pieniędzy na kupno dobrych ziemniaków, dlatego całą zimę jadaliśmy placki ziemniaczane i tak przeżyliśmy zimę. 

        Ojciec z początku miał ucznia, który chciał się nauczyć zawodu kołodzieja. Później, kiedy już dorastaliśmy, musieliśmy pomagać ojcu w warsztacie. Najstarszy Józek był oczywiście pierwszy. Jeszcze nie ukończył szkoły powszechnej, a już zaczął pomagać ojcu. Ja, jako młodszy musiałem się zająć kuchnią, zwłaszcza, kiedy matka nie czuła się dobrze. Matka w posagu dostała mały kawałek ziemi, ale to było zbyt mało na wyżywienie tak wielkiej rodziny. Sialiśmy trochę żyta, sadzili ziemniaki, resztę ojciec musiał kupować za pieniądze zarobione w warsztacie. Mieliśmy też krowę by było mleko dla dzieci. Hodowaliśmy także świnię, ale nie po to by było mięso dla rodziny, ale raczej na sprzedaż by zdobyć pieniądze na kupienie butów czy coś z ubrania. Młodszy brat Marian miał za zadanie pilnować stajni. Mieliśmy także kilka kur by mieć jajka, ale i te były przeważnie sprzedawane. 

        W szkole uczyłem się bardzo dobrze, a po skończeniu szkoły powszechnej kierownik tejże szkoły przyszedł do moich rodziców, by ich namówić, żeby mnie uczyć dalej. Szkoły w Polsce podlegały Ministerstwu Oświaty i Wyznań Religijnych. Ministerstwo pozwalało na wysłanie kilku dobrych dzieci na dalsze nauki. Pokrywali opłaty za wpisowe, mieszkanie i wyżywienie, a rodzice płacili za mundurek i książki. Moich rodziców nie było stać nawet na ten wydatek. Ojciec mój powiedział: ”On nie będzie ani doktorem, ani adwokatem, ale dobrym rzemieślnikiem.” Ojciec chciał, abym został szewcem, bo ten zawód zapewniał pracę i zarobki. 

        Wybuch wojny w 1939 roku wszystko przekreślił. Niemcy zaczęli się bardzo panoszyć, że nawet zabierano młodszych ludzi do pracy w Niemczech. Wszyscy Niemcy zdolni do służby wojskowej byli na wojnie. Dlatego młodzi Polacy byli wywożeni do Niemiec i musieli pracować na roli czy w fabrykach. Polscy rolnicy natomiast musieli oddawać bydło czy świnie jako kontyngent dla Niemców. Każda wioska, co tydzień musiała oddać cztery sztuki bydła czy świń. Gospodarze musieli także oddawać zboże bez względu na to czy kto miał czy nie. Jeżeli ktoś nie miał to musiał kupić i oddać. Jeżeli ktoś nie oddał kontyngentu to groziło albo więzienie, albo wysyłka do Niemiec na roboty. 

        Brat Józek był jako pierwszy zabrany do pracy w Rzeszy. Teraz ja musiałem pomagać ojcu w warsztacie. Poza tym, jeżeli matka źle się czuła to także musiałem gotować. Dlatego teraz, jak twierdzą inni gotuję wspaniałe zupy, a moja kwaśna kapusta też cieszy się wzięciem u wielu ludzi. 

        W czasie wojny nie mieliśmy mięsa, dlatego na śniadanie jadaliśmy zawsze chleb i żurek. Na obiad jadaliśmy zazwyczaj ziemniaki z kapustą, a na kolację to, co pozostało z obiadu. 

        Przed wojną, w sąsiedniej wsi blisko kościoła mieszkała rodzina żydowska. Ten człowiek w piątek popołudniu przychodził do wioski i kupował od rolników jakieś zwierzę do uboju. W sobotę wieczorem po szabasie, rolnik przyprowadzał kupione zwierzę do tego żydka, on je zabijał, a cała jego rodzina pracowała tej nocy tak, że w niedzielę rano ludzie wychodząc z kościoła po Mszy mieli szansę kupić świeże mięso raz w tygodniu. Był także rzeźnik, który zabijał świnię i wyrabiał kiełbasy i inne wyroby. Był to człowiek niemieckiego pochodzenia i w czasie wojny donosił Niemcom, co się w okolicy działo. Miejscowa gałąź armii podziemnej wytropiła go i pewnego razu zatrzymali go wracającego z Tarnowa, gdzie składał Niemcom swoje meldunki, zatrzymali go, odczytali wyrok i rozstrzelali. 

        Wszyscy młodzi chłopcy, podobnie jak poborowi do wojska, byli rejestrowani przez Niemców. Jedni byli częściowo zatrudniani w Polsce przy ulepszaniu dróg, torów kolejowych albo przy umacnianiu wałów przeciwpowodziowych wzdłuż rzek, druga część była wysyłana do Niemiec do pracy na roli albo w fabrykach. Przyszła kolejka także i na mnie. W listopadzie 1942 roku miałem jechać do Niemiec. Nie byłem z tego zadowolony, bo nie łatwo jest opuszczać dom rodzinny i udawać się w nieznane. Naparzyłem herbaty z najgorszego gatunku tytoniu i wypiłem. Byłem rzeczywiście chory po wypiciu tego rodzaju napoju. Ale dzięki temu nie zostałem jeszcze wysłany do Niemiec i mogłem zimę spędzić w domu. W marcu w 1943 roku, przyjechało po mnie Gestapo (wojskowa policja), zostałem aresztowany i siłą wysłany do Niemiec. Wprawdzie byłem ostrzeżony o aresztowaniu ale w tych czasach, jeśli nie było tego, kogo szukali, aresztowali ojca czy matkę i trzymali tak długo, aż ta poszukiwana osoba sama się zgłosiła. Nie chciałem narażać ojca czy matki i sam pojechałem z Gestapo. 

        W Krakowie Niemcy mieli miejsce, w którym nas wszystkich połapanych przetrzymywano; w dwa albo trzy dni i rozdzielali na grupy i wysyłano do Rzeszy. Ja zostałem skierowany do szybkiego przeszkolenia w pracy związanej z mechaniką i dlatego pozostałem jeszcze w Krakowie dwa miesiące. Miałem szczęście jeszcze jedną Wielkanoc spędzić z rodziną. 

        W maju wysłano mnie do Niemiec do pracy w fabryce Volkswagen. Tam skierowano mnie na kurs spawania. Następnie zostałem przydzielony do działu, gdzie Niemcy budowali bomby samolatające. 

        Pierwsza noc po przyjeździe była zapowiedzią tego, co nas wszystkich później czekało niemal każdej nocy, alarmy przeciwlotnicze. Każdy alarm zabierał nam po kilka godzin snu. W pobliżu polskiego obozu budowano nową fabrykę. W czasie nalotów budynek jej był używany jako schron przeciwlotniczy. Ale gdyby bomba trafiła w budynek wtedy około tysiąca ludzi, którzy tam się chronili, mogło pożegnać się z życiem. W czasie nalotu zazwyczaj w nocy, biegliśmy do tego budynku. Wewnątrz też były ciemności. Namacaliśmy jakieś wióry, czy trociny; było miękko, więc tam ulokowaliśmy się. Tymczasem w tych odpadach drewna były wszy i one przeszły na nas. Tak, więc nie tylko w łagrach sowieckich, czy Oświęcimu, ale również i w Niemczech doświadczyliśmy co to znaczy mieć wszy. Ostrzyżono nam włosy, gorąca łaźnia, wyparowane ubrania pomogły nam w ich zwalczaniu. Od tego czasu szukaliśmy tam nie trocin, a piasku i tak przeczekiwaliśmy czas alarmu. 

        Pracowaliśmy w fabryce po 12 godzin dziennie. W soboty niektórzy pracowali w fabryce, a reszta zajmowała się sprzątaniem obozu. Niedziele zasadniczo mieliśmy wolne od pracy, ale czasami i w ten dzień musieliśmy pracować. 

        Jadalnie były podzielone według narodowości. Polacy nie byli traktowani dobrze, ale jeńcy rosyjscy byli jeszcze gorzej. Na śniadanie z początku dostawaliśmy po cztery cieniutkie kromki chleba i coś w rodzaju kawy zbożowej. Na obiad zupa zazwyczaj z brukwi pastewnej, a w lecie szpinak. Rzadkością były nawet kartofle w łupinkach. Kolacja - po kilka kromek chleba. 

        Z czasem jadłospis był zmieniony. Dwa razy w tygodniu dostawaliśmy po kilogramowym bochenku chleba. Kto potrafił opanować głód i podzielił ten chleb, to miał codziennie choć mały kawałek. Inni, mniej opanowani, zjedli ten chleb naraz i potem głodowali dopóki nie dostali następnego bochenka. Ja od czasu do czasu dostawałem z domu paczkę i w niej kilka kawałków wysuszonego chleba. 

        W obozie była kantyna, gdzie można było kupić coś w rodzaju piwa. Czasami kupowałem piwo, wkładałem ten suchy kawałek chleba do piwa i jak chleb rozmokł, zjadałem. 

        Po jakimś czasie zostałem przydzielony do pracy w nocy. Ta zmiana była o tyle lepsza, że w czasie dziennych nalotów nie musieliśmy iść do schronu, a mogliśmy spać a ponadto w czasie nocnego nalotu miałem okazję do krótkiej drzemki. Było i tak, że w dzień Bożego Narodzenia musiałem pracować. 

        Pierwszy raz przeżyliśmy ciężkie bombardowanie w Wielką Sobotę 1944-go roku. Tego dnia rano pierwsze bomby spadły blisko fabryki, a jeszcze bliżej polskiego obozu. 

        Trzy koleżanki, które zawsze chodziły razem, wracały z porannego spaceru i taki traf, że bomba upadła akurat na nie. Pozbierano jedynie drobne szczątki ciała. Nie było nawet czego zbierać, aby pogrzebać. Rozbita była wartownia, jeden niemiecki wartownik został zabity a także jeden Rosjanin, który współpracował z Niemcami. W czasie bombardowania zabite zostały 4 psy policyjne. Zakopano je, ale w nocy chłopaki poszli, psy wykopali i mieli psią pieczeń zamiast święconego. 

        Od tego czasu dzienne naloty się bardzo się wzmogły. Kilka dni potem aliancki samolot bardzo uszkodzony spadając uderzył w ścianę działu, gdzie budowano latające bomby. Ściana była zniszczona i wiatr połączony z dymem od topiącego się żelaza był przyczyną, że wszyscy bez wyjątku chodzili z oczyma bardzo popuchniętymi. Ale mimo to musieliśmy wszyscy pracować. Bomby V były kierowane na Londyn i osiągały cel. To było powodem radości Niemców, że nastąpi przełom w wojnie i Wielka Brytania się podda. 

        Kierownikiem naszego obozu był Niemiec, który stracił rękę podczas kampanii wrześniowej. Obawialiśmy się, że będzie się mścił na nas za swoje kalectwo, na szczęście nie. Powiedział do nas: ”Jeżeli wy się mnie podporządkujecie i nie będziecie mi sprawiać kłopotów, to ja też nie będę się mścił na was. Nie wasza wina, że ja straciłem rękę. Mnie posłali tam i musiałem iść”. 

        Zaraz po przyjeździe do Niemiec jeden z tych, co wcześniej przyjechali, powiedział do mnie: ”W czasie nalotu staraj się ulokować w tym wąskim pomieszczeniu w schronie.” Były tam pomieszczenia różnych wielkości. Następny nalot i bomba uderzyła tam, gdzie była ściana. Ci w wąskim pomieszczeniu, a ja między nimi, dostali po głowach kawałkami cementu, który się oberwał od sufitu. W sąsiednim schronie było zabitych trzech Polaków i kilkunastu rannych. Jeden z jego kolegów stracił nogi poniżej kolan. Od tego czasu większość ludzi chroniło się podczas nalotu w rowie kanalizacyjnym. Następny nalot odbył się w dzień i w polskim obozie dwa baraki były rozbite, ale na szczęście wszyscy byli w pracy i nie było ani rannych ani zabitych. Ta część fabryki, gdzie ja pracowałem, była zupełnie zniszczona. Niemcy chcieli dalej produkować bomby V, postanowili przenieść fabrykę w bardziej bezpieczne miejsce w Zagłębie Saary, na pograniczu niemiecko-francuskim. 

         Od tego momentu przysyłał mamie po kilka Funtów Sterlingów a czasem nawet paczkę z ciastkami. Osobiście niewiele korzystałam z tego, bo byłam za daleko od domu. Podróż do domu na wakacje zabierała trzy dni jazdy pociągiem. 

        Wakacje mieliśmy w czasie Bożego Narodzenia, bo wtedy w Afryce był okres żniw. Te kilka dni, które spędzałam w domu z rodziną, były dla mnie bardzo przyjemne. Przed naszym oknem rosły krzewy mango i bananów. Jak już pisałam, w takich nieludzkich czasach dorastaliśmy szybko nie tylko cieleśnie, ale i psychicznie. Chcieliśmy, aby jak najszybciej nadrobić stracone lata w Rosji. Choć w tym czasie nie interesowali mnie jeszcze chłopcy, to jednak to nie przeszkadzało mi należeć do harcerstwa czy innych organizacji. Kiedy byłam kasjerką w Sodalicji, mieliśmy profesora, który interesował się przyrodą. Chodziliśmy z nim po terenie, gdzie zbierał różne owady i rośliny, które potem suszył i gdzieś je posyłał. Mieliśmy stary patefon i raz w miesiącu urządzaliśmy potańcówki. Tańcowały przeważnie dziewczyny, bo większość chłopców przebywało w Egipcie, ale zabawa zawsze przyjemna. 

        Jak już wspominałam, zawsze wolałam naukę od zabawy. (Moja koleżanka Lilka napisała tak o mnie: ” Jadzia była zawsze spokojna i poważna. Nie brała nigdy udziału w naszych dzikich zabawach, ale zawsze życzliwa i gotowa do pomocy słabszym w nauce. Za mnie napisała zadanie karne, zadane mi przez rektora ks. Dziduszko. 

        Inna koleżanka była jej do śmierci wdzięczną za pomoc w łacinie, która jej sprawiała bardzo dużo kłopotu.”) 

        Jak już pisałam dojrzewałyśmy szybko fizycznie i psychicznie. Nie było to dane moim starszym braciom. Staszek zmarł w Rosji na tyfus i na pewno padł pastwą szakali i dzikich psów. Tadzio doświadczył innego życia. Po powrocie do domu próbował prowadzić gospodarkę, ale to było bardzo trudne, bo większość narzędzi rolniczych były rozkradzione przez miejscowych ludzi. Nie mając innego wyboru wstąpił do armii podziemnej, a potem do Armii Berlinga pod dowództwem Sowieckim. Stalin traktował tak Polaków, żeby ich jak najwięcej wyniszczyć. W sierpniu 1944-go roku Armia Czerwona była tuż po drugiej stronie Wisły. Polacy, rozpoczęli powstanie spodziewając się, że Sowieci przyjdą z pomocą. Jednak to było inaczej. Stalin zarządził odpoczynek swoim wojskom. Na prośby Polaków posłał kilka pułków przez Wisłę z karabinami bez amunicji. Niemcy otoczyli tę garstkę nieszczęsnych, a co nie wybili, to zabrali do niewoli. Po dwóch miesiącach rozpaczliwych zmagań powstanie upadło. Miasto zostało zniszczone a ludność popędzona do Niemiec piechotą o głodzie i chłodzie, bo była już jesień. 

        Wojska rosyjskie znowu zaczęły się posuwać naprzód, mając zawsze Polaków w pierwszych szeregach. W maju 1945-go roku weszły w głąb Niemiec. Polacy posunęli się za bardzo wprzód i Stalin znowu zarządził odpoczynek Rosjanom pozwalając Niemcom na otoczenie polskiego korpusu. Brakło paliwa do pojazdów i amunicji, Polacy uzbrojeni jedynie w karabiny stawiali czoła czołgom niemieckim. Znowu masakra, 28 maja Tadzio został zabity kilka dni przed ukończeniem wojny. (Dwóch braci nie dożyło 20-go roku życia.) Tadzio został pochowany w Niemczech. Po wojnie ciała tych zabitych zostały przeniesione do Polski i pochowane na cmentarzu wojskowym w Zgorzelcu. 

        Znowu za pomocą Czerwonego Krzyża ojciec był o tym fakcie powiadomiony, podano nawet miejsce i numer grobu, ale dane okazały się błędne. Kilka lat temu mieliśmy w Kanadzie księdza polskiego pochodzenia Witolda Michalskiego, który wyjechał do pracy w Kanadzie i pracował w naszej parafii. Na jego zaproszenie przyjechali do Kanady jego byli parafianie z Polski. Poznaliśmy ich i opowiedziałam im trochę o naszych przeżyciach a oni po powrocie do kraju pojechali do Zgorzelca, odnaleźli prawdziwy grób Tadzia, i ja będąc na zjeździe „afrykańców” we Wrocławiu miałam to szczęście, że oni przyjechali po nas i zawieźli mnie i męża do Zgorzelca na ten cmentarz. 

        Klęcząc na grobie Tadzia pomodliłam się i popłakałam wspominając nasze beztroskie, wesołe, dziecinne lata. Po zakończeniu wojny Stalin wysiedlił Niemców z ziem zachodnich, które niegdyś należały do Polski, ale były zagrabione przez Prusy (obecnie Niemcy), i były okupowane przez nich przeszło 600 lat. Teraz te ziemie ponownie wróciły pod administracje polską. Niestety, utraciliśmy obszary na wschodzie, te gdzie ja się urodziłam. Ludzie, którzy przeżyli lata na Syberii, nie mieli gdzie wracać i byli osiedleni na tych terenach. Większość tych, co byli w Afryce, jeżeli mieli ojca czy matkę w Wielkiej Brytanii, mogli do nich dołączyć.

        Tak  też było z moim ojcem i bratem. Ojciec, mimo że uczestniczył w dwóch wojnach światowych, teraz nie mógł wracać do swojej posiadłości, bo tereny te na podstawie umów jałtańskich, zostały włączone do ZSRR, dlatego musieliśmy pozostać i osiedlić się w Szkocji. 

        Byli polscy żołnierze po zakończeniu wojny mogli pozostać i pracować jedynie na roli albo w kopalniach węgla. Ojciec mając trochę doświadczenia w pracy w kopalni na Syberii zdecydował się do pracy w kopalni.

        W 1948 roku przyszła wreszcie nasza kolejka na do wyjazdu do Szkocji i połączenia się z ojcem i bratem Mietkiem. 

        Nasza podróż z Afryki do Szkocji statkiem i pociągiem trwała ponad miesiąc. W czasie podróży nie traciłam czasu, ale założyłam coś na podobieństwo przedszkola i zabawiałam małe dzieciaki podczas podróży; przynajmniej nam się nie nudziło. 

        Nie można porównywać pogody afrykańskiej do tej w Szkocji. Po przyjeździe Ojciec zabrał do miasta nas wszystkich by kupić odpowiednie ubrania potrzebne w klimacie szkockim Mimo to nie uchroniło nas od zaziębień i kataru. 

        Zamieszkaliśmy w pięknym miasteczku turystycznym nad zatoką morską Firth Of Forth. W czasie lata wiele ludzi przyjeżdżało na tutejsze plaże. 

        Jeśli chodzi o naukę, o dalszych studiach nie było mowy. Tylko Franek miał szansę zapisać się do szkoły technicznej w Anglii. Marysia dokańczała szkołę powszechną. Ja i Hela musiałyśmy podjąć pracę. W tej okolicy, gdzie mieszkaliśmy, nie było wielkich szans na otrzymanie pracy. Hela poszła do pracy w miejscowym hotelu, a dla mnie ojciec znalazł pracę w jednym z tych hosteli, gdzie mieszkali górnicy, w pobliżu pracy Ojca. Ale lepszy rydz niż nic. Tam też poznałam mojego przyszłego męża, Władka.      

Władek Aksamit

        Ja, Władysław Aksamit, urodziłem się już w wolnej Polsce, w województwie krakowskim (przed I wojną światową – zabór austriacki), w 1924 roku. Byłem drugim z rzędu z ośmiorga rodzeństwa. Mojego ojca matka zmarła, kiedy on miał 10 lat. Z pierwszego małżeństwa było 4- ro dzieci. Macocha była bardzo dokuczliwa i Ojciec mając 14 lat opuścił dom i obrał sobie zawód kołodzieja. W tamtych czasach kołodziej i kowal byli bardzo potrzebni. 

        Po czterech latach nauki zdał wymagany egzamin i wyjechał do Wiednia, gdzie pracował aż do wybuchu pierwszej wojny światowej. Brał udział w w wojnie, a później w walkach z Armią Czerwoną. Można powiedzieć, że ojciec był mieszczaninem, ale po wojnie osiedlił się na wsi i tam pracował. Z drzewa wykonywał narzędzia rolnicze, które następnie kowal wykańczał. Polska była przez przeszło 130 lat pod okupacją potężnych sąsiadów: Rosji, Prus (dzisiejsze Niemcy) i Cesarstwa Austriackiego. 

        Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Polska zaczynała pokonywać zaniedbania pozostawione po zaborcach. Podobnie rolnictwo zaczęło się rozwijać i nie brakowało pracy na roli, dlatego było wielkie zapotrzebowanie na narzędzia rolnicze na wsiach. 

        Ojciec poznał tam miejscową dziewczynę i niedługo potem pobrali się w listopadzie 1921- go roku. (I tu ciekawostka, że moi rodzice i rodzice Jadzi, mojej żony, brali ślub w tym samym dniu.) 

        Po roku urodził się im pierwszy syn. Ja byłem z kolei drugim. Od dzieciństwa moje życie nie było łatwe. Dwa miesiące po moim urodzeniu mama zachorowała. Medycyna w tamtych czasach nie była tak wysoko postawiona, jak dzisiaj. Lekarze po skończonych studiach musieli się opierać na własnym doświadczeniu i na wrodzonej intuicji. Do dziś nie wiemy, co to była za choroba i z jakiego powodu zmarła. (Zmarła mając 57 lat). 

        Następnie urodził się jeszcze jeden brat i siostrzyczka, która zmarła po dwóch dniach. Następnie urodziło się jeszcze dwóch braci i trzy siostry. Nasza wioska Demblin jest położona na nizinie, u zbiegu Wisły i Dunajca. W lipcu 1934-go roku nasze okolice nawiedziła wielka powódź. Ponieważ nasz dom był położony nieco wyżej od innych, w czasie tej powodzi nie  mieliśmy wielkich strat. Natomiast te gospodarstwa położone niżej straciły prawie wszystkie bydło. 

        W tym czasie w naszej wsi kwaterowała drużyna wojskowa (Strzelec), która pracowała przy naprawie i podwyższaniu wałów ochronnych przeciwpowodziowych. Fala powodziowa, która zalała nasze okolice, przyszła oczywiście z gór. Strzelcy mieli na wyposażeniu wielkie łodzie, pływali po wsi od domu do domu, zbierali ludzi, i wywozili na wały ochronne Wisły i Dunajca. Nie mogli jednak zbliżyć się do naszego domu, bo silne ogrodzenie na to nie pozwoliło. Po kilku godzinach przyjechał rybak z czółnem i ten dopiero wywiózł naszą rodzinę. Statki z żeglugi rzecznej podpływały do wałów i zabrały wszystkich i transportowały za Wisłę, gdzie tereny były o wiele wyżej położone. Dopiero po upływie trzech dni, mój ojciec wraz z innymi mężczyznami powrócili do wioski. Jakie było jego zdziwienie; przed opuszczeniem domu zostawił otwarte okno. W dużej izbie był piec do gotowania i pieczenia chleba i na tym piecu siedziała kura, obok kury były trzy jajka. A nadto obok niej siedział nasz głodny pies, ale nie ruszył tych jajek a tylko pilnował. Ojcu się ciepło zrobiło w sercu i tylko wskazał psu te jajka, a ten tylko na to czekał. W kilku sekundach jajek już nie było. 

No a potem był stan wojenny - to wiesz... Zaczęła się reorganizacja, przyszli wojskowi komisarze, pułkownik siedział u mnie w gabinecie od świtu do nocy, wszystkich wzięli krótko za mordy i produkcja ruszyła! To co - napijemy się?

-Jasne.

Akurat weszła żona Włodka - Ewa - z zaproszeniem na kolację.

-A wie pani, pani Ewo, że dom piękny... zacząłem, bo rzeczywiście willa była ogromna i wspaniale urządzona.

-Jaka pani?! Jaka pani? Ewka jestem!

-A, to trzeba brudzia wypić! Ewcia - co ci dać żabciu - dżin z soczkiem, czy może czystą? - wtrącił się zaraz Włodzio.

-Jak brudzia to tylko czystą! Ale czy myśmy już kompletnie zwariowali? Nie pamiętasz mnie? Przecież my się znamy z uczelni, tylko że ja byłam na handlu!

-Ależ naturalnie! Przepraszam cię - chyba jakaś skleroza mi się na oczy rzuciła - tłumaczyłem się nieporadnie!

Ale w istocie rzeczy trudno ją było poznać, bo czas wszystko zmienia. W jej przypadku raczej na korzyść, bo kobieta była jak łania.

Znałem ją jako młodą dziewczynę. Już wtedy była ładna, ale teraz to była pani całą buzią, wysoka, na szpilkach, króciutko obcięta.

Tak, to przez te włosy - pomyślałem. Na uczelni nosiła długie, rozpuszczone... Zaraz jej to powiedziałem.

-O, to pamiętasz! - uśmiechnęła się wesoło.

-Jakżeż mógłbym zapomnieć - przymiliłem się, chcąc zatrzeć moje faux pas.

A więc kolacyjka, tatarek, wędlinki, grzybki, jakieś mięsko w ostrym sosie, bakłażany, coś tam jeszcze no i oczywiście wyborowa. Ewa wspomniała, że do tego mięska może by winko, ale Włodzio aż zamachał rękami:

-A co tam będziemy zmieniać! Wyborowa najlepsza! Patriotycznie Ewciu! Patriotycznie! Pamiętaj!

Wypiliśmy więc z ładnych, kryształowych kieliszków i drążyłem dalej:

-I co było dalej? Jak było w końcówce, a potem po 89-tym?

-Końcówka była marna, bo naprawdę wszystko się rozprzęgało i wyglądało na to, że nawet ci wojskowi komisarze troszkę osłabli, ale jeszcze mnie trzymali, jeszcze szło jakoś żyć ha, ha, ha! Nie narzekałem, ale powiem ci szczerze, że jak już wyprowadzali ten partyjny sztandar to czułem, że nie ma odwrotu i trzeba się na nowo ustawiać!

I popatrz się - tyle się człowiek narobił, naszarpał, łba ponadstawiał i wszystko na nic! Wszystko minęło jakbyśmy nigdy nie istnieli. Jeszcze się potem czepiali...

-Czepiali? To co - miałeś jakieś kłopoty?

-Eee, ja to nie - wiesz jak jest - ja sobie zawsze jakoś poradzę, ale wielu poszło na zieloną trawkę...

-No dobrze, a jak to teraz widzisz? Wygląda na to, że kraj kwitnie i naprawdę rośnie w siłę! Ludzie ładnie ubrani...

-A kiedy nie byli? - wtrąciła nagle Ewka. Ja tam nigdy goła nie chodziłam, no chyba żeby Włodziowi troszkę urozmaicić!

-Widzisz Marcin - to jest dziewczyna! - zachwycił się Włodek patrząc łakomie na Ewkę.

Ale czekaj, czekaj - mówisz, że kraj kwitnie, że tego-śmego... Zaraz widać, że tu nie mieszkasz! Z tym kwitnięciem to też nie jest i nie było tak prosto!

Widzisz...

I tu zaczęła się długa prezentacja Włodkowego stanowiska. Mówił o początku lat dziewięćdziesiątych, drapieżnym kapitalizmie, nadużyciach, prywatyzacji, mafiach, a przede wszystkim o możliwościach jakie się podówczas otworzyły.

-Chyba nie dla wszystkich Włodziu - zdołałem wtrącić.

Ale Włodzio był zdania, że dla wszystkich, i że jak ktoś chciał robić pieniądze i miał łeb na karku to w krótkim czasie mógł dojść do milionów. Rzucał przykładami, nazwiskami, przytaczał całe historie błyskawicznych karier - głównie finansowych.

-Bo widzisz Marcin - teraz mamy 2004 i wiele rzeczy się uspokoiło, ale mówię tu o samym początku, sprzed prawie piętnastu lat. Wszyscy wtedy - jak zwariowani - mówili tylko o pieniądzach. Kasa, kasa - tylko o tym! Teraz mówi się raczej o emeryturach i jak się do nich doczołgać, ale też o czym mówić? Kto się miał nachapać, to się nachapał. Ja sam też się już nie szarpię. Po co mi drugi zawał - sam powiedz? Wystarczy mi to co mam.

Ale cały czas nie mogłem się od niego dowiedzieć co przez te piętnaście lat - od 1989 - robił. Jak się urządził w nowych warunkach.

Włodek omijał te pytania. Mówił ogólnikami:

“Wiesz jak jest - trzeba jakoś żyć! Jakoś tam dajemy sobie radę, z głodu nie umieramy...” i temu podobne głupoty. Wyglądało na to, że z czasów dyrektorowania wyniósł ładne pieniądze i żyje z kapitału, ale Ewa - może po tej wódeczce - wygadała się trochę i przynosząc kawę i ciasta powiedziała:

-Mówię ci Marcin, że też bym chciała wyjechać. Włodzio to walczy z tymi fabrykami i przez to tu siedzimy, ale powiem ci, że wszystko tu jest jakieś nerwowe, nikomu nie można wierzyć i cały czas w strachu...

W tym momencie Włodzio, chociaż już ździebko podcięty, popatrzył na nią takim wzrokiem, że Ewa aż spłonęła i zamilkła w pół słowa.

-Jakie fabryki Włodziu? - zaraz zapytałem, ale już w momencie zadawania tego pytania widziałem, że popełniłem błąd.

-Nie wiem co ta moja cipcia plecie - chyba było o jednego za dużo... powiedział twardo i widziałem, że jest zły, więc przestałem, a Ewa siedziała milcząco aż do końca.

Wyszedłem późnym wieczorem i nie powiem - było miło - ale po tej uwadze Ewki, atmosfera jakby się troszeczkę zważyła. Ciągle jeszcze było dużo namawiania do jedzenia, dużo śmiechu i żartów. Na koniec piliśmy Martella, a ja zrozumiałem, że z tego tonącego Titanica jakim była polska gospodarka późnych lat osiemdziesiątych Włodek zdążył uratować coś dla siebie i nie wyszedł z pustymi rękami.

Z jego poprzednich opowiadań zrozumiałem, że wielu prominentów kończącej się Polski Ludowej umiało zabezpieczyć sobie na własność zakłady, w których wcześniej byli dyrektorami.

Dlaczego Włodziowie mieli by się bać i dlaczego Ewa myślała o wyjeździe nie wiem, ale mogłem się dość łatwo domyślać.

Takie były moje spotkania i przeżycia w czasie tych krótkich pięciu dni 2004 roku.

Staszek Manturzewski, Włodzio, paru kuzynów - wszyscy na pewno zadowoleni, ale jednocześnie jakby żałujący minionego. Każdy z innych powodów, to na pewno, ale mimo wszystko jakby odrobinę zagubieni.

Jedyną osobą, która mogła mieć inny, ale prawdopodobnie bardzo trzeźwy osąd polskich spraw i niebywałego rozwoju gospodarczego był mój wuj Stefan Moysa-Rosochacki.

Otóż wuj Stefan był w naszej rodzinie kimś prawdziwie specjalnym! Przede wszystkim był powiernikiem, doradcą, psychologiem i po prostu dobrym człowiekiem.

Niezwykle dyskretny i mądry, nie raz i nie dwa podtrzymywał na duchu, radził i wręcz pomagał. Nie miał swojej rodziny, był kawalerem, w dużej mierze poświęconym nauce.

Po trochę zwariowanej rozmowie ze Staszkiem i tej drugiej z Włodziem, chciałem pogadać z kimś neutralnym, który w latach komunistycznych nie był ani po jednej ani po drugiej stronie, a po ustrojowej transformacji nic nie stracił ani niczego nie zyskał. Bo wuj Stefan był jezuitą.

Prawdę mówiąc poszedłem do niego żeby trochę odpocząć po paru ruchliwych dniach biegania po Warszawie, spotkaniach i zwiedzaniach. W obecności wuja Stefana zawsze czuło się spokój. Z całą pewnością sprzyjała temu klasztorna cisza. U wuja zawsze było kojąco.

Żeby to lepiej zobrazować muszę zrobić małą dygresję, ale tylko na chwilę i na pewno wrócę do wuja i do końcówki mojego pobytu w Polsce 2004-go roku.

W mojej szkole był taki zwyczaj, że zaraz na początku pierwszego roku szkolnego - a była to podówczas klasa ósma - wszyscy nowi uczniowie jechali na tygodniowy biwak. Jak już wielokrotnie mówiłem to była męska szkoła, mieściła się w Warszawie na Mokotowie i należała do Stowarzyszenia PAX.

Ten zapoznawczy biwak miał na celu przygotowanie nowych uczniów do warunków, zasad i wymagań szkoły i wdrożenie ich w jej klimat.

Biwak organizowany był w pięknym ośrodku Stowarzyszenia w Zakroczymiu nad Wisłą. Ogromny teren, domki kempingowe, stołówka, miejsce na wieczorne ognisko, a także - co już się nam trochę mniej podobało - wydzielone miejsce, gdzie odbywały się lekcje pod chmurką. Te lekcje były raczej ulgowe i nie najważniejsze, bo głównie chodziło o poznanie się, zgranie i nawiązanie koleżeńskich więzi.

Jedzenie było świetne, zajęć fizycznych mnóstwo, konkursy, biegi i sporo fizycznego wysiłku. Jednym słowem znakomity wstęp do szkolnej orki, wściekłych klasówek, jeszcze wścieklejszych kartkówek z matematyki których nie cierpiałem z całego serca!

W ogóle nigdy nie rozumiałem po co jest to nieustanne sprawdzanie poziomu mojej wiedzy! Przecież uczyłem się dla siebie! Nie mogłem tego pojąć, dlaczego komuś zależy na tym żeby mnie torturować sprawdzianami i odpytywaniami.

Ale wracam do rzeczy. Otóż mój biwak przypadł na wrzesień 1963. Mieszkałem z trzema kolegami. Nowymi kolegami, bo ostatecznie wszystko było dla mnie nowe.

W dwa dni po przyjeździe, o szarym świcie, ktoś zapukał do okna naszego domku. Wszyscy czterej porwaliśmy się na równe nogi, bo wiadomo - nowe miejsce, chłodno, spaliśmy jak psy na pudle. Ale nie było żadnego alarmu. Po prostu nasz kapelan - ojciec Robert - szukał kogoś, kto posłużyłby mu jako ministrant przy mszy św.

Tak, to był ten sam ojciec Robert, który trzy lata później wspomniał na lekcji religii profesora Kotarbińskiego nazywając go nestorem polskich ateistów.

Koledzy siedzieli cicho - widocznie nie widzieli się wczesnym rankiem w zimnym kościele - więc wziąłem na odwagę i zgodziłem się pójść.

Poszliśmy we dwóch - to jest ojciec Robert i ja - do pobliskiego klasztoru ojców Kapucynów. Msza św. przy przy bocznym ołtarzu i prawie pustym kościele. Parę starszych kobiet, przemykający gdzieś zakonnik, a poza tym żywego ducha. Wrześniowy, ciepły ranek, słońce prześwitujące przez witraże i ciche słowa modlitw wpływały na mnie uspokajająco i jakby domowo.

Trzeba bowiem powiedzieć, że ten początkowy czas w nowej szkole, środowisku i mieście był dla mnie - jak to się dziś mówi - stresujący. Myślę, że nie tylko dla mnie. To tak jak pierwsze dni w wojsku, czy pierwsze minuty czy godziny w więzieniu, które decydują o tym co będzie, jak będziesz traktowany i jakie zajmiesz miejsce. Nie wiem czy wyrażam się jasno, ale chodzi o to, że męskie środowiska takie już są - liczy się pierwsze wrażenie.

A po mszy św. ojcowie kapucyni zaprosili nas na śniadanie. Słoneczny refektarz, duży drewniany stół i dobre, proste śniadanie. Mleko, chleb, ser i miód. Siedzieliśmy w pięciu - trzech zakonników, ojciec Robert i ja. Brązowe habity, białe sznury i sandały na gołe stopy. I wszyscy byli niezwykle serdeczni. Ale nie mówiło się o sprawach religijnych, chociaż mogłoby się to wydawać naturalne... Nie, nic z tych rzeczy. Mówiliśmy trochę o mojej szkole i pytano skąd jestem, ale szybko rozmowa zeszła na gołębie, bo jeden z ojców był zapalonym gołębiarzem i trzymał ich około setki w przy klasztornym gołębniku. Miał na imię Leon i faktycznie znał się na rzeczy. Opowiadał tak ciekawie o inteligencji i zmyśle orientacyjnym tych fascynujących ptaków, że zaraz po śniadaniu poszliśmy je zobaczyć.

Trochę się denerwowałem, że spóźnię się na biwakowe zajęcia, ale ojciec Robert uspokoił mnie mówiąc, że bierze wszystko na siebie i na pewno nie będę miał kłopotów.

Ten cichy klasztor, spokojne śniadanie z zakonnikami i oglądanie gołębi było dla mnie niezwykle odprężające i miłe. Tak jakby mnie moja babcia pogłaskała ciepłą ręką po głowie.

I ten czas był może najlepszym lekarstwem na moje niepokoje związane z rozpoczynającą się szkołą i wszystkim co było z nią związane.

Aksamitny dotyk tamtego poranka pamiętam do dziś.

W 2004 roku idąc na spotkanie z moim wujem do klasztoru ojców Jezuitów na Rakowieckiej czułem jakbym wracał do tego spokojnego klasztoru kapucynów, cichego kościoła i gołębi ojca Leona.

Ale zaraz po pierwszych słowach powitania zauważyłem, że wuj nie chce rozmawiać ani o zmianach, ani o polityce, ani o rosnącym dobrobycie.

To było diametralnie inne spotkanie niż poprzednie - w willi mojego kolegi Włodzia. Siedziałem u wuja w celi, którą był obszerny, zawalony książkami pokój z dużym oknem wychodzącym na ogród. Podobnie jak tam, w zakroczymskim klasztorze ojców kapucynów, tak i tu gruchały gołębie i od czasu do czasu zrywały się z łopotem i leciały małą gromadką gdzieś ponad klasztorem, Rakowiecką, wielkim więzieniem, aż gdzieś w kierunku kina Moskwa i Łazienek.

Wuj chciał raczej wiedzieć co u mnie, jak dzieci, jak się nam ułożyło i jakie mamy plany. Na moje pytania o Polskę odpowiadał tylko, że Polska jest tak wolna jak nigdy i Bogu trzeba za to dziękować.

I tak dobiegła końca moja pierwsza wizyta w Kraju.

Jakżeż inna od tych późniejszych, a w szczególności ostatnich, które także minęły, ale zostawiły tyle wspomnień i wzruszeń!

W marcu 2018 roku wracaliśmy do Kanady. Do domu. 

Jechaliśmy na Okęcie mijając niezliczoną ilość rond, bo ronda są wizytówką polskich dróg i ulic.

Warszawa była szara i zimna. Czekając na samolot przypominałem sobie wszystkie moje wizyty w Kraju, spacery po Warszawie, wycieczki do innych miast... Przypominałem sobie też te wcześniejsze i zorientowałem się, że za każdym razem widziałem Polskę inaczej. Zawsze była inna a jednocześnie ta sama. Bo przecież wiadomo, że Polska jest jedna.

A potem samolot wzbił się w niebo i przez marcowe chmury ujrzałem jeszcze raz Warszawę, która oddalała się dalej i dalej, niknąc powoli z moich oczu.

Drodzy Przyjaciele - na tym kończy się moje wspomnienie z Polski. Dziękuję Wam za Wasze zainteresowanie, pochwały, komplementy i ciepłe opinie! Dawały mi ogromnie dużo zadowolenia i radości!

Wtedy po raz ostatni widziałam brata Staszka już w mundurze. Po upływie czasu ojciec dowiedział się, że kilka dni później On zmarł na tyfus. Kiedy przyszedł czas do zaokrętowania w drogę do Persji, byłam tak słaba, że nie mogłam podnieść nawet głowy. Hela jednak uparła się, że muszę iść, bo jeśli nie to podzielę los z tymi nieszczęsnymi, którzy tam zmarli i stali się pokarmem hien i szakali. Każdego rana wynosili kilkoro dzieci, które zmarły w nocy, nie grzebano ich, a jedynie wyrzucali ich ciała na pole. Nie było czasu na - 35 - pogrzeby czy modlitwy. (Niedawno moja koleżanka napisała: „Helenka jest prawdziwą bohaterką. Sama przecież dzieciak, jakimś cudem potrafiła ciebie nieprzytomną siłą zaciągnąć na okręt, mając jeszcze pod opieką młodszego brata i dwuletnią siostrzyczkę.”) Nic nie pamiętam tej podróży przez morze Kaspijskie do Persji. Przytomność odzyskałam dopiero w szpitalu. Zaraz po przyjeździe ostrzygli nas, wykąpali i dali nowe koszulki i spodenki, dlatego, że byliśmy zawszawieni. Znowu ulokowali mnie w takim ośrodku zdrowia, do czasu aż nabrałam sił i zaczęłam się podnosić o własnych siłach i jeść. Tam straciłam kontakty z pozostałą rodziną. Kiedy stan mojego zdrowia na to pozwolił, zostałam przewieziona z Pahlevi do Teheranu, gdzie „sortowano” nas i - 36 - rozsyłano do innych krajów. Hela uparła się, że nie pojedzie aż się dowie, co się ze mną dzieje. Brat Franek i siostra Marysia byli z nią. Jaka radość, gdyśmy się znowu połączyli. (Brytyjczycy rozsyłali dużo ludzi do Australii, Nowej Zelandii, albo Meksyku.) W tym czasie po przyjeździe do Persji mama zwolniła się z wojska i zaczęła nas poszukiwać. Ktoś jej powiedział, że ja zmarłam. Jakie było jej zdumienie i uciecha, kiedy wysiadając z autobusu ktoś wołał ”Mamo, Mamo!” Zanim przyszła nasza kolejka do przejazdu do innego obozu mama dostała wiadomość, że ojciec był w wojsku i brał udział w bitwie pod Tobrukiem. Jako trochę starszy wiekiem był wysłany do Szkocji konwojując jeńców - 37 - niemieckich. Tam został przydzielony do głównej komendy zaopatrzenia i przeszkolenia nowych ochotników. Nas wszystkich przesyłano od obozu do obozu, gdzie zazwyczaj spędzaliśmy po dwa albo trzy miesiące. Brytyjczycy mieli zamiar nas także przesłać do Szkocji, ale w tym czasie niemieckie łodzie podwodne tak grasowały na Morzu Śródziemnym, że dla bezpieczeństwa zaniechali tego planu. Byliśmy już załadowani na okręt, gdzie życie było luksusem po tych wszystkich naszych przejściach. Jednak po kilku tygodniach oczekiwania przeładowano nas na pociąg, którym dojechaliśmy do Afryki, do Północnej Rodezji, (obecnie Zimbabwe). Po przyjeździe ulokowano nas w byłym obozie wojskowym, któremu nadaliśmy nazwę - 38 - Bwana M’Kubwa. Ludzie inteligentni nie marnowali czasu, i w każdym obozie zakładali szkoły. W ciągu tych naszych przenosin od obozu do obozu, ukończyłam 4 klasy szkoły powszechnej. W każdym obozie, gdzie zajechaliśmy, zapisywałam się do następnej klasy. Nasz obóz był ulokowany w jakiejś dzikiej okolicy. Do miasta Ndola było kilka godzin pieszo. Dookoła były tylko dzikie krzewy. Tam pierwszy raz zobaczyłam czarnego człowieka. Było to dla mnie bardzo dziwne, czarna skóra i tylko białe zęby i świecące oczy. Ale z czasem przyzwyczaiłam się i do tego. Obóz był dosyć duży i te rodziny ulokowane po krańcach tego obozu miały niemały spacerek zanim doszły do jadalni. W Bwana M’Kubwa nie przebywałam długo. W zaroślach było wiele - 39 - węży i innych trujących stworzeń. Moja siostra Hela raz spotkała się oko w oko z tygrysem. Nie wiem, czy tygrys nie był głodny czy zobaczywszy pierwszy raz białego człowieka zawrócił i uciekł w krzaki. Zaryzykowałam i zapisałam się do gimnazjum. Moja chęć do nauki w ciągu naszej podróży nie poszła na marne. Zdałam egzamin i zostałam przyjęta. Pomimo płaczu mamy wyjechałam najpierw do Digglefold a później do Lusaki w Rodezji Południowej. Nasze mieszkania w obozie to po prostu szałasy pokryte trawą, gdzie gnieździły się całe masy termitów. Nie było to nic dziwnego, kiedy rano budziło się na podłodze, bo przez noc termity zjadły nogi od łóżka. Tak samo było w szkole w Lusace. Szałas i kilka stołków to była cała klasa. Nie było - 40 - podręczników. Kilka kartek papieru i ołówek do zapisywania tego, co mówił profesor. Pierwszy rok był bardzo ciężki, ale lubiłam to wszystko. Mam bardzo miłe wspomnienia z tamtych czasów. Musiałam studiować przy lampie oliwnej, a czasem już po zgaszeniu świateł brałam lampę pod koc i dalej pracowałam, żeby być przygotowaną na drugi dzień. Początkowo ta szkoła była tylko dla dziewcząt, ale na drugi rok dobudowano więcej szałasów i przyszło kilku chłopców. Nie było ich wielu, bo większość z nich zapisało się do kadetów pozostając w Egipcie. Byłam najmłodszą z dziewczyn i czasem musiałam słuchać uszczypliwych żarcików z tego powodu. Większość dziewczyn to były panny po 16-17 lat. Nauka w szkole zaczynała się rano. Na - 41 - południową przerwę dawano nam zazwyczaj brązową albo czarną fasolę, albo kaszę kukurydzianą. To prawda, że fasola zastępuje nawet mięso i jest bardzo pożywna, ale jedzenie takiego posiłku codziennie, czasem się sprzykrzyło. No, ale nie było wyboru. Po południu mieliśmy przerwę na naukę, bo w tej gorączce niemożliwym było cokolwiek robić. Dopiero bliżej wieczora, kiedy słońce przestało przypiekać, uczyliśmy się dalej. Ja i kilka innych koleżanek skończyłyśmy gimnazjum w trzy lata. Ojciec od momentu rozstania ciągle szukał z nami kontaktu, aż w końcu za pomocą Czerwonego Krzyża wreszcie nas odnalazł.

 Poznaliśmy się w 1970 w Largactilu - pełnym dymu papierosowego klubie na Rynku Starego Miasta.

        Po “milionie” lat nie utrzymywania kontaktów spotkaliśmy się nagle - jak grom za jasnego nieba! I od razu wiedzieliśmy, że musimy pogadać! I to pogadać “pa duszam”!

        Jak to zwykle przy takich spotkaniach bywa zaczęliśmy od pytań, ale w gruncie rzeczy to ja pytałem, bo Staszka jakoś moje powyjazdowe losy mało interesowały. Prawdę mówiąc było mi to na rękę, bo ostatecznie nie przyjechałem po to żeby opowiadać o sobie a raczej aby poznać różne opinie o nowych czasach, zmianach i w ogóle o nowej Polsce. 

        I prawie od razu - po pierwszym moim pytaniu - poczułem u Staszka nutkę smutku, czy żalu.

        -Pełne sklepy, mówisz? No i co z tego? Tyle z tego, że wszyscy gonią za pieniądzem, kupują i nie przestają się porównywać z Zachodem... 

        Staszek wyglądał jakby zniesmaczony. 

        Zamówiliśmy kawę. Patrzyłem na niego i starałem się przypomnieć nasze rozmowy sprzed lat. Niewiele się zmienił. Nigdy nie dbał o swój wygląd mówiąc, że nie obchodzi go co ktoś o nim powie. Parafrazował słynne powiedzenie Einsteina:

        -Gdy jestem w domu to chodzę jak chcę, bo i tak wszyscy mnie tam znają, a jak jestem na ulicy, to też chodzę jak chcę, bo i tak nikt mnie tam nie zna.

        Był jakby ponad codziennością, a jednocześnie cały czas o niej mówił. 

        -Mafia szaleje - opowiadał - po prostu dzieją się straszne rzeczy i ludzie nie śpią spokojnie, bo nikt nie wie czy ktoś mu się do domu w nocy nie włamie, nie zgwałci żony i nie obrabuje do ostatniej złotówki.

        Ale znając go wiedziałem, że w wielu kwestiach przesadza, faktom nadaje inne brzmienie i w każdej jego opinii, a nawet zdaniu jest drugie dno. 

        Cały czas drzemał w nim wieczny rewolucjonista i buntownik, żyjący czasami “Po Prostu” i Klubu Krzywego Koła. 

        Mówiąc o rozbojach i mafijnych porachunkach w latach dziewięćdziesiątych wracał do jednego ze swoich ulubionych tematów - do warszawskich gangów przestępczych. Pamiętam, że to był pierwszy temat, jaki poruszył gdy poznaliśmy się w 70-tym roku. 

        Teraz znowu nawiązywał do tego. 

        Rozmowa ze Staszkiem nigdy nie była uporządkowana, bo zawsze kluczył, doszukiwał się jakichś nieistniejących znaczeń, a przede wszystkim mówił nieprzytomnie długimi zdaniami, w których nie mogłem wyłapać tego nadrzędnego. 

Wracał do dawnych lat, porównywał, drążył, o coś pytał żeby natychmiast samemu na to odpowiedzieć - jednym słowem - monolog z pogranicza szaleństwa. Ale Mantu - bo tak go niektórzy nazywali - taki już był. 

        W każdym razie zrozumiałem jedno, że siedzi w nim jakaś tęsknota za minionym, ale nie za systemem demokracji ludowej, czy powiedzmy komunizmem, ile raczej za walką z nim. Wyglądało na to, że żałuje konspiracji, zagrożenia ze strony bezpieki, buntu przeciw władzy i tego wszystkiego z czym zżył się za młodu. 

        W 1945-tym miał zaledwie siedemnaście lat i cała młodość upłynęła mu w latach stalinowskich, a potem w różnych formach kontestacji. Nie wiem dlaczego, ale wrażenie, że żal mu w pewnym sensie tamtych lat, nie opuszczało mnie do końca spotkania. 

        Staszek był akurat po ukończeniu swojego kolejnego filmu - tym razem o Himilsbachu i cały czas wracał do niego i ciągle z pewną nutką zadumy i jakby nostalgii za tym prostym, biednym światem, w którym - w mojej opinii - czuł się najlepiej. 

        Pełne sklepy, brak cenzury, otwarte granice - to wszystko było ważne, ale jak to się teraz mówi “nie do końca”. 

        I ciekawa rzecz, że podczas tego pierwszego pobytu w Polsce rozmawiałem z wieloma ludźmi i dość często miałem wrażenie, że ta nowa, kapitalistyczna rzeczywistość jakoś ich przerasta. Być może spotykałem niewłaściwych ludzi lub po prostu podobnych do mojego Staszka, dla których najlepsze ich lata upłynęły w opozycji. 

        Niemniej wszyscy doceniali wolność - a w szczególności to, że mają w domach paszporty i mogą jeździć “gdzie chcą”!

        Staszek Manturzewski z całą pewnością był oryginałem, ale mimo wszystkich jego dziwacznych posunięć i zachowań stał twardo na ziemi i nigdy niczego nie zapominał. Pod koniec spotkania powiedział:

        -A wiesz Marcin - cały ten czas nie mogę ci zapomnieć, że nie skontaktowałeś mnie wtedy z twoim Antkiem. 

        A mówiąc to wspominał mojego kumpla Antka Sobótkę, który w latach sześćdziesiątych chuliganił po Czerniakowie i dochrapał się pewnego uznania wśród warszawskiej żulii. 

        Staszek bardzo chciał się z nim zaprzyjaźnić, zrobić badania, wywiady bo pochłaniała go wtedy chęć napisania książki, ale Antek żadną miarą nie chciał się na to zgodzić i nawet zagroził mi obiciem pyska za “rozpowiadanie o nim po całym mieście!”

        Rozstaliśmy się ze Staszkiem czując, że to chyba nasze ostatnie spotkanie. Rzeczywiście umarł w dziesięć lat później - w 2014. Mimo wszystkich jego dziwactw będzie pamiętany przez wielu. Przeze mnie z całą pewnością!

        Myślę, że nie przystawał do tych historycznych zmian, które wstrząsnęły Polską. Ale inna rzecz, że mogę się mylić - ostatecznie nikt nigdy nie wiedział co tak naprawdę drzemie w Staszku Manturzewskim.

        Pięć dni to stanowczo za mało żeby wyrobić sobie jakąkolwiek opinię o polskich fundamentalnych zmianach. Byłem też żarłocznie ciekawy losów kolegów, znajomych a specjalnie tych, których miniony system wywindował wysoko i zapewnił znaczącą karierę. 

        Po paru telefonach umówiłem się z jednym z nich, z którym byliśmy na jednym roku na studiach. Nasze drogi jakoś się potem rozeszły, ale od czasu do czasu dochodziły mnie słuchy, że Włodek idzie jak burza, jest dyrektorem zjednoczenia i “szykuje się w ministry”! A trzeba wiedzieć, że taki dyrektor zjednoczenia to było stanowisko przez duże “S”, z ogromnymi przywilejami i apanażami. To nie było jakieś tam “mickey-mouse byle co”! 

        No ale to było wiele lat temu, czasy się zmieniły więc byłem ciekawy.

        Po paru próbach znalazłem jego telefon. Trochę potrwało zanim podniósł słuchawkę. 

        Oczywiście, trochę sapania dla złapania oddechu, bo widocznie musiał wstać i podejść do telefonu, ale za chwilkę usłyszałem tubalny, dyrektorski głos i powszechnie znany wykrzyknik:

        -Rodecki słuam!!! 

        W zasadzie, za dawnych czasów taki początek brzmiał trochę inaczej, bo mniej więcej tak:

        -Rodecki! Czego chcecie??!!

        Na szczęście czegoś takiego już nie było. Zostało mu tylko to “słuam!”

        Naturalnie nazwisko i imię zmieniłem. Reszta jest prawdziwa.

        Tak więc umówiliśmy się u Włodka w jego domu i jadąc tam czułem, że gdzie jak gdzie, ale tam na pewno znajdę odpowiedź na moje pytania dotyczące losów tych, którzy pozostali w Kraju.

        -To co będzie - winiaczek czy czysta?

        -Czysta. A jaką masz - wyborową czy żytko z kłosem?

        -Marcinku! Wszystko mam! Co chcesz. Powiedz i otwieram!

Uwierzyłem na słowo i usiedliśmy.

        Takie było nasze powitanko po, jakby nie było, trzydziestu latach niewidzenia. Rozglądałem się trochę po domu, ale raczej dyskretnie, bo ostatecznie niektórzy nie lubią tego. Szybko się jednak zorientowałem, że z Włodkiem nie ma “żadnych krępacji”, bo Włodzio był otwarty, wesoły, pełen ha, ha, ha i szerokich gestów. 

        Prawdziwy dyrektor! Gruby, mówiący głośno, co zdanie to dowcip i jak się okazało już po zawale... Nic mu to nie przeszkadzało w paleniu papierosów, które palił w domu, bo jak twierdził: 

        “U nas, stary, żyje się tak jak dawniej i nigdy nie pozwalam, żeby mój gość wychodził i palił na ulicy! Moja Ewcia pali, ja palę i jak ktoś z gości ma życzenie zapalić to naturalnie też pali! Wódka stoi na stole i nie chowam jej gdzieś po kątach jak to teraz robią!”

        Zapalił Dunhilla, rozlał wyborową i rozwalił się wygodnie w fotelu. 

        -No, co tam u ciebie? Jak sobie radzisz?

        -Włodziu, zaraz o tym pogadamy, ale powiedz mi jak tu było, jak jest, co się dzieje z naszymi kolegami...

        -Kolegami? A różnie! Jedni już nie żyją, inni na emeryturze, mamy dwóch czy trzech ministrów, jeden to nawet wicepremierem został, ale o nim to chyba musiałeś w tej swojej Kanadzie słyszeć...

        -Który to?

        -A Grzesiek Kołodko. Ministrem finansów też był, ale w zeszłym roku zdjęli go z tego stołka...

        -Popatrz, popatrz! A inni?

        -No wiesz, sporo pouciekało - porozjeżdżało się po świecie, jak te szczury z okrętu...

        -Włodek!!! Ja też wyjechałem...

        -Aaa, przepraszam, przepraszam! Wiesz, mówiłem ogólnie, nie personalnie... No więc niektórzy powyjeżdżali, a reszta została. 

        Pytasz jak było, to ci powiem. Jeszcze tak do Solidarności to jakoś się ciągnęło, ale potem, jak się zaczęły te ciągłe strajki to myślałem, że zwariuję. Województwo dzwonili, Warszawa dzwonili, partia mnie naciskała - a ja między młotem i kowadłem! Towarzyszu dyrektorze to, towarzyszu dyrektorze tamto, towarzyszu dyrektorze a co będzie z planem??? 

        A czy ja, do k... nędzy wiedziałem co będzie z planem?! Kim miałem robić? Wszystko się rozchodziło w szwach i nie było czym łatać.

        Byłeś tu jeszcze, co? 

        -Jeszcze byłem...

        -No to wiesz jak było. Łatwo nie było! To moje zjednoczenie to była wielka organizacja. Nie myśl sobie! Osiemnaście zakładów pracy! Nerwów do czorta, a pracy jeszcze więcej...Skończyło się zawałem, ale szybko się podniosłem i dalej do roboty! Na pierwszą linię Marcinku! Na pierwszą linię!

        “Tu się psia nędza nikt nie oszczędza!” Marcinku!