Grupa ontaryjskich polityków postanowiła skorzystać z okazji i przełożyć niewiedzę ekonomiczno-finansową ruchu Occupy Wall St. na nasze warunki. Nikogo nie zniechęca fakt, iż demonstranci z Nowego Jorku pletli ekonomiczne bzdury, a na dodatek - na temat całkiem innego w gruncie rzeczy systemu podatkowego. Uliczne protesty to znakomity materiał telewizyjny i kto wie, może uda się uszczknąć nowojorskiej hucpy i zdyskontować ją na nasze warunki.
Uwaga! To może nas wszystkich, zwykłych i uczciwych pracowników, drogo kosztować.
Zacznijmy od podstaw: co tak poruszyło nowojorską tłuszczę rzekomo walczących o społeczną sprawiedliwość i co przemawia do wyobraźni - dajmy na to - liderowi ontaryjskiej partii NDP, pani Andrei Horwath? Symbolem stała się tu tak zwana reguła Buffetta. Amerykański miliarder Warren Buffett miał powiedzieć, iż na miano skandalu zasługuje fakt, iż on, zarabiając pół miliona dolarów rocznie, zapłaci mniej podatku dochodowego niż jego sekretarka o uposażeniu 36 tys. dolarów rocznie. Nie wiem, czy tak jest w istocie w USA, ale na pewno nie jest tak w Ontario. Ktoś, kto w Ontario zarabia 500 tys. dolarów rocznie, musi z tego dochodu zapłacić 212.479 dolarów podatku (przy stopie opodatkowania 46,41 proc.). Sekretarka, zarabiając 36.000 dol. rocznie, zapłaci podatku dochodowego łącznie 5420 dol. (stopa opodatkowania 20,05 proc.). Sumy te zostaną jeszcze pomniejszone o różnego rodzaju odpisy, ale proporcja pozostanie mniej więcej właśnie taka. Stosunek pensji sekretarki do pensji pana Buffeta ma się jak jeden do czternastu, a sum zapłaconego podatku - jak jeden do czterdziestu.

Korespondencja własna z indiańskiego rezerwatu w Ontario (16)

      W zeszłym tygodniu zacząłem pisać o miejscowej religijności, pora spróbować dokończyć temat.

      Pisałem o kryzysie Kościoła anglikańskiego we wspólnocie i jego ewentualnych przyczynach. O tym, że świeci pustkami i wieje nudą. Jedno z drugim jest zresztą powiązane: nie ma ludzi, którzy by swoimi talentami wzbogacili nabożeństwa – jest nudno, i odwrotnie: jest nudno – ludzie nie przyjdą. Wiem, że nie chodzi się do kościoła w celach rozrywkowych, ale monotonne, nudne i przede wszystkim niezrozumiałe nabożeństwa z pewnością nie pomagają w utrzymaniu wiernych. Jeszcze dwadzieścia lat temu kościół był wypełniony ludźmi, teraz większość z nich pewnie woli kablówkę i Internet.

      Prócz wspomnianych poprzednio zwykłych nabożeństw, byłem również na jednym ślubie i czterech pogrzebach (taka odwrotność filmu "Four Weddings and a Funeral"). Ślub mi się podobał przez to, że był dosyć "rezzed-out". "Rezzed-out" to miejscowe wyrażenie, które, jak mi powiedziano, oznacza... buty. Buty, które ktoś stale zakładał bez rozwiązywania sznurowadeł, wciskając stopę na siłę i płaszcząc ich tyły na tyle często, że teraz nie sterczą już one do góry, jak powinny, ale leżą wprasowane w podeszwę. Innymi słowy, wyrażenie nosi w sobie spory ładunek zaniedbania, swobody, luzu, niechlujstwa i tumiwisizmu z przewagą jednego lub drugiego w zależności od sytuacji. Taki rezerwatowy odpowiednik miastowego "ghetto". W przypadku ślubu podobało mi się to, że był bardzo na luzie, na plan dalszy zeszło dekorowanie kościoła (parę sztucznych kwiatów przymocowanych drutem do zastawiania sideł na zające do ław), suknia panny młodej (nieco wytłamszona i zdecydowanie niebiała), strój pana młodego, cała ta oprawa, na którą ludzie na południu wydają dziesiątki tysięcy dolarów. Tu pozbierało się do kupy, co się znalazło, i jakoś to było. Zresztą to "jakoś to będzie" to cecha charakterystyczna dla życia na rezerwacie.

      Pogrzeby, nieco bardziej "uroczyste", były jedynymi momentami, podczas których widziałem kościół wypełniony po brzegi. Zdaje się, że niezależnie od religijności zmarłego – ceremonie pogrzebowe po prostu odbywają się w kościele anglikańskim. Mimo że staram się myśleć o śmierci w kategoriach dies natalis (z łaciny: urodziny; starożytni chrześcijanie świętowali śmierć jako narodziny do życia w Królestwie Niebieskim), to pogrzeby zwykle mnie przygnębiają.

      Odkąd pamiętam, fakt przemijania napawał mnie smutkiem. Pogrzeby w rezerwacie były dodatkowo przygnębiające, bo zwykle żegnaliśmy osoby bardzo młode – samobójców, czy też ofiary nadużycia jakiejś substancji.

      Nie wiem, jak jest w innych rezerwatach, ale każdy, kto chciałby uczyć w Wunnumin Lake, powinien wybrać się na pogrzeb, by lepiej zrozumieć relacje zachodzące między dziećmi i ich rodzicami. Pierwszy pogrzeb, na który się wybrałem, był szokującym przeżyciem. Przypomniał mi stary i okropny dowcip z serii "o Jasiu": "Jasiu, nie obgryzaj paznokci – krzyczy mama. – Jasiu, powtarzam nie obgryzaj paznokci. – Jasiu, do cholery, nie obgryzaj babci paznokci, bo zamknę trumnę!". Istotnie, jeden z miejscowych "Jaśków" zaglądał do trumny co i rusz i szturchał zmarłego. Prócz tego, chyba wszystkie przebywające w kościele dzieci miały ze sobą paczkę chipsów i puszkę gazowanego napoju lub przynajmniej lizaka i radośnie to sobie wcinały. Jak nie wcinały, to zabawiały się, czym się dało: część miała ze sobą jakieś zabawki, kilkoro biegało sobie razem w tę i we w tę, a jeden – widać aspołeczny i bez zabawek – zaczął "rozmontowywać" pulpit. Widząc to, zrozumiałem, dlaczego większość dzieci uważa, że jestem "mean teacher" – pewnikiem jestem jedyną dorosłą osobą, która wchodzi w ich życie z całym arsenałem zakazów, nakazów i reguł postępowania.

      Dość jednak o kościele anglikańskim. Nie trzeba religioznawcy czy socjologa, by dojść do wniosku, że z jakichś względów nie spełnia on już zapotrzebowań mieszkańców rezerwatu na "życie duchowe". Oczywiście natura nie znosi pustki, więc całkiem niedawno, nie dalej niż 10-15 lat temu, w rezerwacie powstał drugi kościół: zielonoświątkowców.

W przeciwieństwie do w sumie sztywnej i mającej określoną strukturę liturgii Kościoła anglikańskiego, Kościół zielonoświątkowców idzie bardziej na żywioł, na osobiste przeżywanie wiary. Wspólnota nie jest duża, liczy kilkanaście osób. Od ośmiu lat raz do roku organizuje trzydniowe rekolekcje, czy jak to tutaj określają "revival".

      Organizacja rekolekcji jest kosztowna, więc muszą być one poprzedzone długim okresem kwestowania, czyli zbierania pieniędzy. Wspominałem już o jednej z akcji zbierania pieniędzy, jaką jest coroczny marsz (walkathon), który odbył się i w tym roku: kilku członków wspólnoty przeszło około 60 kilometrów przy 30-stopniowym mrozie, gdy pozostali siedzieli w budynku miejscowego radia, modląc się, śpiewając i zbierając datki. Trzeba nielichego poświęcenia, by w jeden dzień przejść 60 kilometrów, po lodzie, przy trzaskającym mrozie i nie zawsze się to wszystkim śmiałkom udaje, ale w tym roku wszyscy, którzy rozpoczęli marsz, byli w stanie go zakończyć. Było tak zimno, że jeden z uczestników marszu po jego skończeniu i dotarciu do budynku radia nie mógł zdjąć czapki-bejsbolówki, jaką miał na głowie, po prostu przymarzła ona do jego włosów.

      Revival był nie lada przeżyciem, które trudno opisać. Owszem, łatwo byłoby na przykład napisać, że były to trzy dni intensywnych, bardzo emocjonalnych kazań i głośnej, dudniącej muzyki, którą było słychać w całym rezerwacie. Trudniej opisać, jak to wpływało na z natury nieśmiałych i cichych Indian i mnie samego bez dotykania bardzo intymnej sfery emocji. Łatwo opisać postacie ekstazy religijnej, jakie widziałem: krzyki, jęki, modlitwę "w językach", tarzanie się po podłodze w konwulsjach, niekontrolowany "taniec", płacz i tak dalej. Trudniej opisać je w sposób, jaki nadałby im odpowiednią wagę i nie byłby naznaczony moją własną ich oceną, a ta przecież nie do końca jest pozytywna.

      Mimo że przed przyjazdem do Kanady sam byłem członkiem grup charyzmatycznych działających w obrębie Kościoła katolickiego (Odnowa w Duchu Świętym, Ruch Światło-Życie, popularnie zwany Oazą) i w związku z tym widziałem niejedno, to to, co się działo w Norman Hall, było dla mnie "za dużo". Nie byłem tam codziennie przez całe trzy dni, w piątek i sobotę byłem tam przez zaledwie kwadrans – dwa. Za to w niedzielę spędziłem tam aż pięć godzin (nabożeństwo od samego początku do samego końca trwało około ośmiu godzin).

      Trudno było się oprzeć transowej dudniącej muzyce i ponawianym emocjonalnym wezwaniom do głoszenia chwały Bożej. W pewnym momencie chciałem stamtąd po prostu uciec, wybiec, na mróz, i ochłonąć. Niestety, ktoś rozmodlony tak, że chwilowo nie miał styczności z otaczającym go światem, usiadł na krześle, na którym powiesiłem swoją kurtkę (a w niej klucze i portfel), tak że nie mogłem jej zabrać. Chcąc nie chcąc, zostałem w świetlicy.

      Sam nawet nie spostrzegłem, kiedy zacząłem się modlić, moje usta bezwiednie zaczęły składać słowa kanonu, o którym myślałem, że go zapomniałem lata temu: "W lekkim powiewie przychodzisz do mnie Panie. Nie przez wicher ogromny i nie przez ogień, Ale w lekkim powiewie przychodzisz do mnie, W lekkim powiewie nawiedzasz duszę mą". Modlitwa ta była głosem sprzeciwu na to, co się działo wokół mnie. Rzucanie się w wir emocji to nie ja – mówiłem sobie, ale te były tak silne, że i tak mnie ogarnęły. Widząc wszędzie wokół siebie wzruszonych, płaczących Indian, i ja zacząłem płakać.

      Pomimo moich zastrzeżeń do tego typu przeżywania wiary, w którym główną rolę grają emocje, revival odnowił moją nadzieję na to, że w rezerwacie mogą się zacząć dziać pozytywne rzeczy. Mogę nie zgadzać się z tym, jak revival przebiegał, ale nie w tym rzecz, bo może właśnie wyrzucenie z siebie negatywnych emocji, uzewnętrznienie ich przez płacz, jęki, krzyki, śpiew, i ładunek pozytywnych emocji jest tym, czego ta wspólnota najbardziej potrzebuje. Ludzie, którzy byli od lat krzywdzeni, emocjonalnie zaniedbani, którym nikt nigdy nie mówił ciepłych słów, dla których nikt nigdy nie miał dość czasu, by pozytywnie nastawić ich do życia, usłyszeli o bezwarunkowej miłości, o tym, że jest ktoś, kto ich kocha bez względu na wszystko. Dla wielu był to nie lada wstrząs. Gdy widziałem dorosłych, małomównych Indian, o ponurych, groźnych, zniszczonych wiatrem i mrozem twarzach jak po modlitwie wstawienniczej kulili się w kącie i płakali jak dzieci, po czym wstawali dumni, wyprostowani, ich oczy błyszczące od łez, ale i od radości – nie mogłem nie przyznać, że może w tym wszystkim jest coś, co przyniesie wspólnocie coś dobrego. Czas pokaże.

      Mnie samego revival zainspirował do odwiedzenia katolickiej wspólnoty Indian, która ma swój kościół przy 451 Syndicate Avenue w Thunder Bay. Prowadzona przez jezuitów wspólnota ma ambicje wypracowania liturgii, która wykorzystywałaby indiańską kulturę, w tym język, śpiew, granie na bębnach. Po tym co widziałem, muszę przyznać, że robi się to tam całkiem zgrabnie.

      Jezuici mają długą tradycję i setki lat doświadczenia w dostosowywaniu ewangelicznego przekazu do lokalnych tradycji, tak by uczynić go bardziej zrozumiałym dla miejscowych. Świetnym tego przykładem może być "Twas in the Moon of Wintertime", czyli tak zwana Huron Carol (kolęda hurońska) napisana w 1643 roku przez Jeana de Brébeuf, jezuickiego misjonarza, który przebywał w Sainte-Marie among the Hurons. W moim odczuciu jej tekst stanowi przykład geniuszu jezuickiego misjonarza, który wyprzedził swoje czasy o przynajmniej 300-350 lat, rozumiejąc, że mówienie Huronom o "pasterzach", "trzech królach", "kadzidle, złocie i mirze", czyli pojęciach kulturowo obcych, nie ma większego sensu. Stąd w jego pieśni pojawiają się "wędrowni myśliwi": Before their light the stars grew dim and wondering hunters heard the hymn, a "wodzowie z daleka" przynoszą bardziej zrozumiałe dary: The chiefs from far before him knelt with gifts of fox and beaver pelt.

      O tradycyjnych ceremoniach religijnych/duchowych i katolickim kościele w Thunder Bay – za tydzień...

Aleksander Borucki

Wunnumin Lake, Ontario

Fot. Aleksander Borucki

Korespondencja własna z indiańskiego rezerwatu w Ontario (15)

      Od dłuższego czasu próbuję zmierzyć się z tematem miejscowej religijności, a temat to obszerny i niełatwy do opisania. Pierwszy raz chciałem coś o tym wspomnieć jeszcze przed świętami Bożego Narodzenia. Chciałem napisać, jakie to miłe i odświeżające nie musieć się kryć z tym, że świętuję Boże Narodzenie, to religijne, tradycyjne, a nie komercyjne z Rudolfem i tłustym Santa Clausem i (nie daj Boże!) elfami, "panią Claus" i cokolwiek tam jeszcze studio rysunkowe Disneya do spółki z Coca Colą wymyśliło.

      Z niesmakiem wspominam swoistą nagonkę, z jaką się spotkałem, gdy byłem jeszcze studentem studium nauczycielskiego, i gdy tuż przed grudniową przerwą świąteczną nieopatrznie napomknąłem coś o Bożym Narodzeniu. Nie pamiętam już nawet, co to było, ale zaraz zwrócono mi uwagę, że powinienem być bardziej "sensitive". W żadnym wypadku nie powinienem używać sformułowania "Christmas", bo tak jak teraz mogę urazić uczucia studiujących ze mną muzułmanów, żydów, hindusów, sikhów, antyklerykałów, gejów, ateistów, agnostycznych feministek-lesbijek i z kimkolwiek tam jeszcze byłem w grupie, tak w przyszłości mogę skrzywdzić jakieś dziecko, przedkładając w swojej klasie jedną (moją) tradycję religijną nad inne. Poza tym i Chanuka i Kwanzaa mają miejsce w grudniu, więc nie mogę "holiday season" utożsamiać wyłącznie ze świętami Bożego Narodzenia. Nie sposób nie uznać zasadności powstrzymywania się od osobistych uwag na temat religii w klasie przy dzieciach, ale przecież byłem wśród dorosłych.

      Nie jestem szczególnie dobrym katolikiem, jeśli chodzi o demonstrowanie religijności, regularne uczęszczanie do kościoła, czy też ewangelizowanie, czyli głoszenie Dobrej Nowiny, i może właśnie dlatego wzbudził się we mnie sprzeciw. Przecież nie chciałem nikogo nawracać, nie wiedziałbym nawet, od czego zacząć, ale...

      Na samym początku roku szkolnego mieliśmy krótki wykład o Rosz Haszana (Shana Tova!) i wszystko było w porządku, miesiąc później było Diwali i również nie było problemu z mówieniem o jego znaczeniu, a już zupełnie niedawno przypadło Eid i gratulowaliśmy (Eid Mubarak!) muzułmanom, to dlaczego teraz, przy okazji świąt Bożego Narodzenia (między innymi) mamy w najlepszym wypadku rozdać sobie kartki mówiące "Season Greetings" i bez słowa rozejść się na dwa tygodnie?         W odpowiedzi usłyszałem, że chrześcijaństwo tak długo tłamsiło wyznawców innych religii, tak długo monopolizowało życie społeczne w Kanadzie, że po prostu w dobrym tonie byłoby, może nie od razu kajanie się, że się jest chrześcijaninem (choć i tacy się zdarzyli), ale przynajmniej dyplomatyczne milczenie na ten temat.

      Zdziwiłem się, słysząc to, i powiedziałem, że wychowałem się w komunistycznej Polsce, gdzie władza patrzyła na religię raczej niechętnie, ale dopiero teraz, w teoretycznie przepełnionej duchem tolerancji, wielokulturowej Kanadzie po raz pierwszy czuję się dyskryminowany ze względu na moją tradycję religijną i nie bardzo rozumiem, dlaczego mam się wstydzić tego, kim jestem. Ponadto, w moim mniemaniu, otwarcie przestrzeni publicznej dla wyznawców innych religii (jak najbardziej zresztą rozsądne w obliczu zmieniającej się kanadyjskiej demografii) nie musi oznaczać jednoczesnego zamykania jej dla chrześcijaństwa. Powinniśmy przyjąć model indyjski i wprowadzić ustawowo dni wolne od pracy podczas większych świąt każdej liczącej się religii, lub chiński – w ogóle nie uznawać żadnych świąt religijnych, bo obecna schizofrenia niczemu dobremu nie służy. Przecież i tak wiadomo, co jest "the reson for the season". Odpowiedzi się nie doczekałem, bo każdy w końcu chciał już pójść do domu i cieszyć swoim "season"...

      Podobnych sytuacji było niestety więcej, nie czas i miejsce na ich wyliczanie, dość przytoczyć jeszcze jedną anegdotkę z czasów studiów nauczycielskich. Otóż jednym z zadań mających na celu rozbudzenie naszej wrażliwości na inne kultury było znalezienie jakiegoś ich cywilizacyjnego osiągnięcia, wkładu w nasze życie, jakim jest ono teraz. Jedna z prezentacji dotyczyła szachów. Starożytna gra, wymyślona w Indiach, uczy strategicznego myślenia i tak dalej. Prezentacja w sumie niezła, tylko że w swoim zapale szerzenia wrażliwości kulturowej, mówca zaczął dowodzić, jak to ta wspaniała gra została "skradziona" (w sensie kulturowym) Hindusom przez imperialistycznych chrześcijan, którzy jedną z figur ochrzcili mianem biskupa. W sali rozległy się "ochy" i "achy" nagradzające mówcę za jego odwagę przeciwstawienia się dziejowej niesprawiedliwości społecznej i potępiające złe praktyki.

      Nie mogłem powstrzymać śmiechu. Podniosłem rękę i powiedziałem, że to wszystko prawda – w świecie anglosaskim starożytny indyjski "słoń" został zastąpiony "bishopem", ale już w Polsce jest to po prostu "goniec", w Niemczech "laufer" (biegacz, goniec), we Francji "fou" (głupiec), na Słowacji "strelec" (strzelec, łucznik), a w Rosji (zawsze to bliżej Indii) to dalej słoń, więc tezy o kulturowym zamachu są nieco na wyrost. Prezenter nie był zbyt zadowolony z mojego wystąpienia, ale po prostu nie lubię, jak ktoś sieje propagandę, nie sprawdziwszy wprzódy faktów. Mam nadzieję, że sam tego nie uczynię, pisząc ten tekst.

      Wracając jednak do czasów obecnych i do rezerwatu. Jestem tu jedynym "pakoish", czyli katolikiem. Pakoish tak naprawdę ma dwa znaczenia i najpierw oznacza Francuza, a dopiero potem katolika. Już to mówi nieco o historii tych terenów – pierwszymi katolikami, z którymi spotkała się miejscowa ludność, byli francuscy misjonarze. Widać nie pobyli w okolicy długo, bo rezerwat jest (czy też raczej był) anglikański.

      Spory budynek świątyni wznosi się majestatycznie na wzgórzu przy drodze na lotnisko. Flaga anglikańskiego Kościoła w Kanadzie łopocze smutno na wietrze: czerwony krzyż świętego Jerzego Zwycięzcy, patrona Anglii, w jej rogach cztery liście klonu symbolizujące cztery prowincje Kościoła w Kanadzie. W odróżnieniu od czerwonego liścia na fladze narodowej Kanady, te są zielone – ma to symbolizować młodzieńczy wigor Kościoła w nowym kraju i nowym narodzie, czyli coś czego jednak nie sposób tu znaleźć.

      Kościół jest przystosowany do przyjęcia osób poruszających się na wózkach inwalidzkich (ma rampę), pewnie w zamyśle starszych członków wspólnoty, i od progu wita znajomym, słodkim zapachem leciwych drewnianych ław. Gazetka ścienna, nieaktualizowana od lat, jakimś dziwnym smutkiem ściska serce i budzi nostalgię za dawnymi czasami, gdy nadzieja była jeszcze żywa. Na zdjęciach uśmiechnięci Indianie, budowniczowie kościoła, liczne grono duchownych wraz z wizytującym wspólnotę biskupem. Na stoliku obok gazetki ściennej parę czasopism religijnych "Today's Native Father" z poradami dla wiernych. Najnowsze datowane na rok 1992. Obok szafka z hymnałami, czy też książeczkami do nabożeństwa – kilka po angielsku, większość w... cree.

      Język oji-cree nie doczekał się jeszcze tłumaczenia Biblii czy modlitewników, w związku z tym większa część nabożeństwa (czytania, śpiewy, modlitwy) jest w cree, którego nikt poza paroma leciwymi księżmi i organistą nie rozumie. Wieść gminna mówi o konflikcie pokoleniowym w Kościele. Wysunięte ze strony młodszych propozycje, by używać oji-cree w większym stopniu, nie zostały przez starsze pokolenie przyjęte. W związku z tym jedynie kazania są w miejscowym języku, a reszta nabożeństwa jest po prostu niezrozumiała dla większości jego uczestników. Na ścianie za ołtarzem napis, którego żaden z pytanych przeze mnie wiernych nie potrafił mi przetłumaczyć, czy nawet odczytać. Dopiero prowadząca liturgię pani ksiądz (Kościół anglikański uznaje kapłaństwo kobiet) po chwili zastanowienia wyjawiła mi jego treść (której w sumie mogłem się domyślić, gdybym się mocno zastanowił – trzy razy pod rząd to samo słowo): "Święty, Święty, Święty, Bóg".

      Przez dwa lata mojego pobytu w rezerwacie wybrałem się do kościoła anglikańskiego na nabożeństwo zaledwie dwa razy: za pierwszym byłem jednym z trzech wiernych, za drugim – było już lepiej, bo to specjalna wieczorna liturgia niby po angielsku i z komunią – wiernych było ośmiu (społeczność rezerwatu liczy około pół tysiąca osób). Za każdym razem miałem poczucie winy, bo ze względu na moją obecność prowadzący nabożeństwo postanowił tłumaczyć jego część, w tym kazanie, na angielski, przez co wszystko trwało o wiele dłużej. Oczywiście czyniąc to, patrzył na mnie, a za nim reszta zgromadzenia. Nie dość, że już przez to czułem się nieswojo, to jeszcze tłumaczenia były tak fatalne, że i tak nie rozumiałem ani słowa. Starałem się jednak w strategicznych (jak mi się wydawało) miejscach potakiwać, kiwając głową, dając do zrozumienia, że niby wiem, co do mnie mówi. W końcu jednak zrezygnowałem, bo uświadomiłem sobie, że to raczej niedobrze okłamywać księdza, nawet jeśli to ksiądz innego wyznania.           Zemściło się to na mnie, bo po nabożeństwie podszedł do mnie, uścisnął mi dłoń i zapytał, co myślę o jego kazaniu. Wymamrotałem jakieś nieskładne uwagi o ogólnym charakterze i uciekłem czym prędzej, ciągle mając poczucie winy w stosunku do pozostałych dwóch (lub siedmiu) wiernych: w końcu przeze mnie musieli siedzieć w kościele o jakieś dwadzieścia minut dłużej.

      Już sama niezrozumiałość nabożeństw jest ogromnym problemem, nie jest jednak problemem dla Kościoła największym, bo tym jest mroczna przeszłość, zarówno ta dalsza, jak i całkiem niedawna. Dalsza przeszłość to oczywiście szkoły rezydencjalne/rezydencyjne (residential schools). Mało kto o nich wie, bo na ogół w kanadyjskich liceach o tym nie uczą (chyba że ktoś weźmie specjalny kurs), nikt też się szczególnie nie obnosi z ogłaszaniem czarnych kart kanadyjskiej historii: z tym że do niedawna dokonywała się cicha rzeź indiańskiej kultury i samych Indian, za którą premier Harper przeprosił dopiero w czerwcu 2008 roku.

      Jednakże zacznijmy od początku (w wielkim skrócie i upraszczając jak się da): w połowie XIX wieku formujące się z wolna państwo kanadyjskie zdało sobie sprawę z problemu, jaki stanowi ludność rdzenna. Nie można było przecież Indian zostawić samym sobie i jak gdyby nigdy nic budować sobie na ich ziemiach kraju, dlatego też w 1876 roku wyszła ustawa, tzw. Indian Act, która regulowała życie miejscowej populacji i definiowała, kto jest Indianinem (a kto nie), co zresztą czyni do dziś dnia. Na mocy tej ustawy rząd federalny stawał się również odpowiedzialny za edukację Indian. Nie mając ku temu ani zaplecza personalnego, ani środków finansowych, rząd zlecił tę pracę różnym instytucjom religijnym. Wkrótce po tym Kościoły (anglikański, katolicki, metodystyczny, prezbiteriański, kongregacjonalistyczny – te trzy ostatnie stworzyły później United Church of Canada) zawarły z rządem porozumienia regulujące, kto i co dostaje "pod opiekę". Większość Kościołów w zasadzie miała już od lat szkoły misyjne, więc system wydawał się być sensowny. Gwoli sprawiedliwości trzeba tu nadmienić, że nie można utożsamiać szkół misyjnych ze szkołami rezydencjalnymi, jednakże wiele z tych ostatnich powstało na bazie szkół misyjnych, jak na przykład prowadzona przez księży oblatów St. Mary's IRS (Indian Residential School). W 1931 roku szkół rezydencjalnych było już w całej Kanadzie ponad 80.

      Dość powiedzieć, że system nie działał na korzyść Indian. Dzieci już w wieku 6 lat mogły być zabrane przez "agentów do spraw Indian" z ich indiańskich wiosek, bywało, że bez zgody rodziców. Dzieci były następnie osadzane w "szkołach", gdzie wiele z nich było bitych, głodzonych, wykorzystywanych seksualnie, gdzie zabraniano im posługiwać się ich językiem czy praktykować tradycyjne obrzędy, za to zmuszano je do pracy i narzucano nową, obcą religię.

      Oczywiście nie każde dziecko zostało pobite lub zgwałcone, pewnie nie każda szkoła przypominała piekło i nie każdy nauczyciel szkół rezydencjalnych był sadystą-pedofilem, niemniej jednak statystyki śmiertelności uczniów (na początku XX wieku sięgające 30-60 proc.), świadectwa tych, którzy szkołę jakoś cudem przeżyli, czy w końcu raport specjalnej królewskiej komisji badającej sprawę szkół rezydencjalnych (opublikowany w 1996 roku, czyli znowu – całkiem niedawno) rzucają bardzo ponure światło na to, co się w nich działo.

      W latach 60. rząd zdecydował się zamknąć część szkół, a pozostałym zaczął się baczniej przyglądać, w końcu powołano wspomnianą już Royal Commission on Aboriginal Peoples, która opublikowała swój słynny raport (dostępny w całości w Internecie; bardzo interesująca lektura dla każdego, kogo choć trochę obchodzą sprawy kanadyjskich Indian), który na samym wstępie stwierdza jasno i wyraźnie: "Our central conclusion can be summarized simply: The main policy direction, pursued for more than 150 years, first by colonial then by Canadian governments, has been wrong". Raport obwinia szkoły rezydencjalne o to, że przez nie współczesne indiańskie społeczności mają problemy z nadużywaniem substancji odurzających, samobójstwami, sensowną organizacją życia rodzinnego. Nie mówimy tu o wydarzeniach sprzed stu lub więcej lat – ostatnią szkołę rezydencyjną (White Calf Collegiate) zamknięto w 1996 roku.

      Indianie z mojego rezerwatu chodziliby do szkoły rezydencyjnej Pelican Lake prowadzonej przez anglikanów. Czasem (rzadko i zawsze niechętnie) wspominają historie z dzieciństwa ich rodziców, czy to własnego: "Mama schowała mnie w szafie pod stertą koców, by mnie nie wzięto do szkoły". "Mój ojciec spędził w Pelican Falls [szkoła rezydencyjna w Sioux Lookout] siedem lat, głównie pracując. Po siedmiu latach wyrzucono go ze szkoły, bo był za stary na dalszą naukę – ze świadectwem ukończenia drugiej klasy szkoły podstawowej". Szkoła rezydencjalna Pelican Lake (Falls) działała w latach 1926-1973.

      Tyle przeszłości dalszej. Przeszłość bliższa wiąże się z osobą Ralpha Rowe – anglikańskiego duchownego i drużynowego harcerzy (Boy Scouts), który w latach 1971-1986 pracował w kilkunastu rezerwatach północnego Ontario, w tym również w Wunnumin Lake. Rowe jeździł od społeczności do społeczności, by organizować gry i zabawy i jednocześnie seksualnie molestował (gwałcił lub usiłował gwałcić) powierzonych jego opiece chłopców. Najmłodsza z jego ofiar miała sześć lat, najstarsza – szesnaście.

      W 1994 roku Rowe usłyszał 27 zarzutów napaści, został skazany na sześć lat więzienia, wyszedł po czterech i pół roku. W 2007 roku postawiono mu szereg nowych zarzutów, ale większość została odrzucona, na dodatek nowy wyrok uwzględnił czas, jaki Rowe spędził już w więzieniu, tak że wyszedł on na wolność już następnego dnia.

      Stale spotykam ludzi, którzy zostali przez niego skrzywdzeni. Wiem, że to oni, choć sami mi tego nie powiedzieli – to mała wspólnota i niewiele da się tu ukryć. Zastanawiam się, czy nie patrzą na mnie przez pryzmat spotkania z nim. Nie są to rozważania przyjemne. Czasami myślę, że to w ogóle cud, że miejscowi Indianie ciągle mimo wszystko wysyłają swoje dzieci do szkoły prowadzonej przez białych i nie dziwię się, że niektórzy bardzo niechętnie. I wcale się też nie dziwię, że Kościół anglikański świeci pustkami podczas nabożeństw.

      Szkoda, że nikt mi nie powiedział tych rzeczy, gdy zaczynałem tu pracę, szkoda, że musiało mi to zająć prawie dwa lata, by się dowiedzieć tego, co wiem, a co jest zaledwie czubkiem góry lodowej. Z pewnością pomogłoby mi to lepiej zrozumieć złożoność sytuacji, w jakiej się znalazłem, oszczędziło frustracji i zwiększyło moją wyrozumiałość. Owszem, próbowałem czytać materiały na temat szkół rezydencjalnych, owszem, skończyłem parę uniwersyteckich kursów na ten temat, ale rzeczywistość zawsze przerasta nasze wyobrażenia.

      Dokończenie wątku miejscowej religijności, w tym o ekstatycznym festiwalu religijnej odnowy, jaki miał miejsce w zeszłym tygodniu, i o tradycyjnych obrzędach, w jakich brałem udział – za tydzień.

Aleksander Borucki

Wunnumin Lake, Ontario

Fot. Aleksander Borucki

Korespondencja własna z indiańskiego rezerwatu w Ontario (14)

            Dziecięciem będąc, czytałem sporo. Nic innego nie było do roboty. Telewizja oferowała jedynie dwa programy, z czego jeden oferował w ciągu tygodnia pozycje typu "Rolniczy tydzień", "W świecie ciszy", "Pegaz", a drugi był stale zajęty przez obrady Sejmu. Matka, zajęta w pracy i na studiach, powierzyła opiekę nade mną babci, która panicznie bała się wypuścić mnie z domu, w związku z tym trzeba było sobie jakoś radzić i samemu zapewnić rozrywki. Miałem szczęście, że były to czasy, gdy nie było jeszcze Xboxów, Wii, Playstation, czyli tych wszystkich wspaniałych wynalazków, które doskonale kradną czas i jeszcze lepiej zabijają wyobraźnię, ucząc myśleć sztywnymi w sumie schematami.

Miałem z góry ustalony schemat działania z babcią: wabiłem biedulkę do oglądania telewizji barwnymi opowieściami o tym jaki to fascynujący odcinek "Rolniczego tygodnia" właśnie pokazują, i gdy zasypiała w fotelu (przy "Rolniczym tygodniu" trudno było nie przysnąć) zakradałem się do lodówki, kradłem ze trzy parówki, przemykałem do babcinego pokoju i tam, o ile miałem szczęście i babcia zapomniała zamknąć szafę, kradłem jeszcze garść lub dwie rodzynek, które schowane głęboko między wykrochmalonymi prześcieradłami czekały na święta Bożego Narodzenia, zwykle bezskutecznie. Po zabezpieczeniu prowiantu wdrapywałem się na szafę, gdzie miałem swoją kryjówkę, i przez najbliższe parę godzin z wypiekami na twarzy czytałem książki. Gościłem tam Karola Bunscha, Karola Maya, Jamesa Olivera Curwooda, Jacka Londona, Roberta Luisa Stevensona, Szarą Sowę, Jamesa Coopera, Alfreda Szklarskiego, Marka Twaina, Arkadego Fiedlera... Szczególnie miło wspominam rewelacyjne "Złoto Gór Czarnych" Szklarskich i minitrylogię Fiedlera: "Wyspa Robinsona", "Orinoko", "Biały Jagua      Młodzieńcze lektury w znacznym stopniu ukształtowały moją romantyczną, pełną przekłamań wizję Indian i północy, nie dziwota więc, że rezerwat początkowo mnie rozczarował: samochody, klockowate domy-bliźniaki, nowoczesny, północno-amerykański styl życia włącznie z zamiłowaniem do lichych programów telewizyjnych i nadwagą mieszkańców. Powoli jednak zacząłem odkrywać, że pewne rzeczy były jednak jak w książkach... Na przykład sam "pierwszy kontakt" z dziećmi był iście podręcznikowy.

      Gdy tylko przybyłem do rezerwatu, a był to gorący sierpniowy dzień, postanowiłem przebrać się w szorty i ruszyć na odkrywanie okolic. Pomny przestróg tyczących się miejscowej fauny w postaci meszek (black flies) i komarów ruszyłem w teren, wprzódy spryskawszy się obficie "OFF!". Zupełnie niepotrzebnie. Komarów i meszek prawie nie było, a gdyby nawet były, to nie udałoby im się do mnie dopchać: zostałem osaczony przez miejscowe dzieci, które koniecznie chciały dotknąć moich owłosionych, bladych europejskich nóg. Czyniąc to, zaraz wrzeszczały "eeewwwww" (w tłumaczeniu na nasze: "fuuuj") i mówiły mi, że powinienem się ogolić. Jeden chłopczyk rozbawił mnie do łez, spoglądając na mnie podejrzliwie i pytając z całą powagą "Are you going to be a Sasquatch?". Sasquatch, czyli Wielka Stopa, to rodzaj tutejszej Baby Jagi, którą babcie straszą dzieci, po to by te nie chodziły same do lasu. To znaczy by nie chodziły same do lasu ZA DALEKO, bo las przecież dookoła i nie da się do niego nie wejść.

      Niedawno przeżywałem "powtórkę z rozrywki", bo w odpowiedzi na mrozy wyhodowałem sobie brodę, która jest źródłem zainteresowania najmłodszych, i gdy w minioną sobotę poszedłem na lodowisko, od razu zostałem otoczony popiskującą gromadką miejscowych i przyjezdnych dzieciaków, które nie chciały dać mi spokoju dopóty, dopóki nie dałem im dotknąć (czytaj: "poszarpać z intencją sprawdzenia, jak mocno jest przytwierdzona do reszty") mojej brody. Zresztą jeden z uczniów mojej klasy ilekroć skończy jakieś zadanie i przyniesie mi do sprawdzenia swoją kartkę czy zeszyt, zawsze znajdzie czas, by zacząć mnie szarpać za włosy na przedramionach. Przestałem już na to reagować, po prostu staram się pamiętać o zakładaniu koszul z długimi rękawami.

      Przez ostatni tydzień rezerwat żył hokejem. W miniony weekend odbywał się turniej, a w poniedziałek przyjechała misjonarska drużyna "kichi-mo-go-maan", dosłownie "długich noży", czyli Amerykanów. (Następna rzecz jak w książkach! O "długich nożach" pisał Szklarski w "Tomku na wojennej ścieżce"... Nazwa zapewne wzięła się od szabel noszonych przez amerykańskich kawalerzystów.) Amerykanie tłukli się autobusem z Pensylwanii przez prawie pięćdziesiąt godzin, po to by pograć w hokeja z miejscowymi amatorskimi drużynami, zorganizować krótką miniszkołę hokejową dla dzieci i... porozmawiać o Jezusie, o ile ktoś zechce.

      Zwykle włącza mi się w głowie coś w rodzaju ostrzegawczej lampki, gdy ktoś zbliża się do mnie z uśmiechem na ustach i kolorową broszurą pod pachą, Amerykanie jednak szybko urzekli mnie swoją naturalną prostotą, szczerością, otwartością i życzliwością. To, że nie narzucają się z naukami biblijnymi, nie pozostaje bez znaczenia. Ich przekaz jest jasny, ale nie nachalny ani przytłaczający. Ot, przyjechali i grają w hokeja, organizują hokejowe konkursy i szkółkę hokejową dla dzieci. Owszem, rozdają bransoletki z napisami typu "Bóg uczynił Cię wyjątkowym" i ręczniczki z cytatami z Pisma Świętego, ale głównie to ich życzliwa, przyjacielska postawa skłania do zastanowienia się nad własnymi wyborami i systemem wartości. Trudno również nie być pod wrażeniem ich dynamicznej gry w hokeja – bez większych trudności rozgromili wszystkie (czyli aż cztery, w tym jedna młodzieżowa) miejscowe drużyny. Stąd też, gdy dyrektor szkoły zapytał mnie, czy miałbym coś przeciwko temu, by przyszli do mej klasy porozmawiać z dziećmi, zgodziłem się bez chwili wahania, podobnie zresztą jak pozostali nauczyciele. Mina mi nieco zrzedła, gdy zaraz po wejściu rozdali dzieciom bogato ilustrowane książeczki zawierające 25 opowieści biblijnych i poprosili je o ustawienie się do zdjęcia. Nic takiego nie miałoby racji bytu w żadnej publicznej szkole na południu. Cóż, Północ rządzi się swoimi prawami. Jutro moja klasa i Amerykanie wybierają się wspólnie na łowienie ryb spod lodu, pewnie będzie więcej okazji do rozmów. Z natury jestem dociekliwy i korci mnie, by dowiedzieć się więcej o tym całym przedsięwzięciu.

      Wracając do turnieju hokejowego... Turniej był pierwotnie przewidziany na 12 drużyn, ale w związku ze zgonami w Webequie i KI (jak wszyscy w skrócie nazywają Kitchenuhmaykoosib Inninuwug, czyli po angielsku Big Trout Lake), drużyny tych rezerwatów nie przyjechały i z 12 zrobiło się 7, w tym trzy miejscowe. Miejscowi amatorzy ćwiczą rzadko, nie są w formie i nie mają za wiele motywacji, bo nawet nie zdobyli trzeciego miejsca, mając w turnieju trzy drużyny i grając u siebie. A gra warta była świeczki: główną nagrodę stanowiło 10.000 dolarów. Zastanawiam się, skąd wzięto na to pieniądze, skoro wpisowe drużyn wynosiło zaledwie 800 dolarów.

      Tak czy siak, turniej był sporym wydarzeniem, atmosfera panująca przy lodowisku była iście festiwalowa. Brakowało tylko budki z kiełbaskami, a człowiek poczułby się jak w domu – wszędzie nieprawidłowo zaparkowane samochody i mniej lub bardziej podpici miłośnicy sportu. Jeden nawet chciał mnie pobić, bo nie spodobało mu się, że robię zdjęcia tłumu (na których i tak nie można było nikogo rozpoznać) – bez jego pozwolenia. Nigdy chyba się tak nie ucieszyłem na widok dzieci, które nie zdając sobie sprawy z przebiegu wydarzeń, uratowały moje "cztery litery", bo przybiegły do mnie i otoczyły mnie wianuszkiem, przekrzykując się wzajemnie: "Buy me something! Buy me something!". Zareagowałem szybko i zamiast zwykłego "Chakse shooniiyaan" ("nie mam pieniędzy") dałem się zaciągnąć w stronę kafeterii, gdzie się sprytnie wtopiłem w tłum, uciekając zarówno dzieciom, jak i "kibolowi".

      Prócz oczywistych emocji związanych z hokejem (rozegranych zostało w sumie ponad dwadzieścia gier; planowo miało ich być dwadzieścia siedem, ale gracze jednej z miejscowych drużyn zabalowali i nie stawili się na lodowisku na czas, tym samym gier było dwadzieścia sześć) i obecnością przyjezdnych dziewcząt, dodatkową atrakcję stanowiło bingo, która to gra domaga się osobnego opisu. Trzy noce z rzędu życie w wiosce zamierało na godzinę, bo wszyscy lub prawie wszyscy wsłuchiwali się w swoje odbiorniki radiowe, mając nadzieję na wygraną: piątkowa pula wynosiła pięć tysięcy dolarów, a największa, sobotnia pula równała się wygranej turnieju hokejowego, czyli sumie dziesięciu tysięcy dolarów. Oczywiście przy takich wygranych cena karty również jest niebagatelna i może wynosić od dziewięćdziesięciu do stu pięćdziesięciu dolarów. To spory wydatek jak na każdą kieszeń, jednak chętni do gry znajdują się bez problemu. Czasami zdarza im się nawet przejechać spory dystans między rezerwatami, tylko po to by dać szansę swojemu szczęściu.

      Oczywiście ani tego typu nonszalancja, ani sam turniej nie byłyby możliwe, gdyby nie to, że zima ścięła lodem jeziora i rzeki, co umożliwia komunikację między rezerwatami. Pod tym względem nastawienie do zimy różni drastycznie od tego, co myślimy o niej na południu. Na południu owszem, człowiek wyczekuje tych kilku płatków śniegu na święta Bożego Narodzenia ("bo to tak nastrojowo i uroczo"), ale poza tym, to niechby była jak najkrótsza. Tu wprost przeciwnie – zimy wyczekuje się z utęsknieniem, zima umożliwia podróże, lub przynajmniej czyni je znacznie krótszymi, zima pozwala przewieźć pożądane towary, zimą spadają ceny (jak na przykład cena benzyny – spadła z około 2,20 dol. na 1,60 dol.), zimą najłatwiej zdobyć drewno na opał, zimą zastawia się sieci i łapie ryby bez większego trudu, zima paradoksalnie czyni życie łatwiejszym, a przez to jest cenionym sprzymierzeńcem w pokonywaniu trudów północnej egzystencji.

Aleksander Borucki

Wunnumin Lake, Ontario

Fot. Aleksander Borucki