Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko, pieczętujący się herbem Roch III, urodził się 4 lub 12 lutego 1746 r. w niezamożnej rodzinie szlacheckiej w skromnym domu na Miereszowszczyźnie niedaleko Kosowa na dzisiejszej Białorusi.
Był najmłodszym synem Ludwika Tadeusza Kościuszki (oficera armii unii polsko-litewskiej) oraz Tekli z Ratomskich. W owym czasie Kościuszkowie posiadali skromny majątek w Duchach Wielkich, gdzie mieszkało i pracowało 31 chłopskich rodzin.
Białoruska rodzina Kościuszków spolonizowała się w 16. wieku i, jak większość szlachty polsko-litewskiej, używała języka polskiego, i jako Polak identyfikował się również nasz bohater.
Dzięki możnym protektorom (król Stanisław Poniatowski i książę Adam Czartoryski) Tadeusz dostąpił doskonałego wykształcenia ogólnego i wojskowego zarówno w założonej przez króla polskiej Szkole Rycerskiej, jak i w paryskiej Akademii Wojskowej.
W zasadzie wiedzę wojskową, jaką uzyskał we Francji, zawdzięcza własnej gorliwości i pracowitości. Jako obcokrajowiec, nie został przyjęty do Akademii Wojskowej w Paryżu.
Będąc oficjalnie słuchaczem Akademii Rzeźb i Malarstwa, przez 5 lat korzystał z wojskowej biblioteki, zapoznając się z francuską literaturą militarną. Późniejsze zwycięstwa w dużej mierze zawdzięczał w ten sposób zdobytej wiedzy. Tadeusz Kościuszko wziął udział w wyzwoleńczych walkach Stanów Zjednoczonych, gdzie bardzo wydatnie pomógł młodemu państwu w uniezależnieniu się od Anglii. Tadeusz Kościuszko zajmował się fortyfikacjami, których nie znano wówczas na tym kontynencie.
Przez dwa lata fortyfikował m.in. West Point w stanie Nowy Jork, gdzie w okresie późniejszym powstała amerykańska Akademia Wojskowa.
W uznaniu zasług dla odzyskania niepodległości Ameryki, w roku 1783 Kongres uhonorował go stopniem generała brygady oraz wystawił certyfikat opiewający na sumę 12.280 dolarów na 6 proc. do zapłacenia w styczniu 1784 r.
Udzielono mu również prawa otrzymania 500 akrów ziemi pod warunkiem pozostania Kościuszki w USA. Tadeusz Kościuszko jednakże w 1784 r. wrócił do Polski i aktywnie włączył się w życie polityczne kraju. Popierał reformatorów i Konstytucję 3 maja. W 1789 r. dostał pełnomocnictwo nad 38-tysięczną polsko-litewską armią oraz został powołany na zastępcę księcia Józefa Poniatowskiego.
Po zdradzie Targowicy i wkroczeniu 200-tysięcznego wojska rosyjskiego do Polski w 1792 r., rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska. Pomimo polskich zwycięstw król niespodziewanie ogłosił zawieszenie broni, jednocześnie ogłaszając swoje przystąpienie do Targowicy.
Zrezygnowany Tadeusz Kościuszko zdecydował się opuścić kraj, aby za granicą organizować polskie powstanie 1974 roku.
W międzyczasie Sejm w Grodnie podpisał drugi rozbiór Polski.
W insurekcji kościuszkowskiej udział wzięło 2000 chłopów i 4000 polskich profesjonalnych żołnierzy. Pierwsza bitwa pod Racławicami dała powstańcom zwycięstwo, ale zgodnie z przewidywaniami Kościuszki, Polacy byli zbyt słabi w stosunku do Rosjan i w bitwie pod Maciejowicami Naczelnik został ranny, pojmany przez wrogów i osadzony w petersburskiej twierdzy. Wkrótce powstanie kościuszkowskie upadło w bitwie o warszawską Pragę. Trzeci rozbiór Polski zakończył istnienie suwerennego państwa polskiego na 123 lata.
Śmierć carycy Katarzyny II spowodowała objęcie rządów w Rosji przez jej syna Pawła I, który powodowany głęboką nienawiścią do matki, swoje rządy zaczął od uwolnienia Tadeusza Kościuszki i wszystkich uwięzionych powstańców. Paweł I jednakże zażądał od Kościuszki lojalności i przyrzeczenia niewszczynania w przyszłości walk z Rosją.
Jeszcze chory i osłabiony, Tadeusz udał się do Stanów Zjednoczonych. Nowe wieści o walce Polaków pod dowództwem Napoleona i generała Dąbrowskiego spowodowały powrót Kościuszki do Europy. Przed opuszczeniem USA oddał wszystkie swoje dochody oraz posiadłość w ręce prezydenta Thomasa Jeffersona ze spisanym testamentem wykorzystania tych funduszów na uwolnienie czarnoskórej młodzieży i stworzenie dla niej warunków nauki, a tym samym rozpoczęcia niezależnego życia i pracy. Niestety, pieniądze te nie zostały spożytkowane zgodnie z testamentem Kościuszki, prawdopodobnie w parlamentarnej walce o utrzymanie niewolnictwa Afrykańczyków w USA. Jedynie w roku 1826 utworzono Instytut Naukowy dla Afroamerykanów w Newark w New Jersey.
Kościuszko osiedlił się w Szwajcarii, w mieście Soluthon, gdzie 15 października 1817 roku zmarł po upadku z konia i po wylewie krwi do mózgu. Pierwszy pogrzeb Kościuszki odbył się 19 października 1817 roku, jego zabalsamowane ciało spoczęło w krypcie kościoła miasta Soluthon, a w 1818 r. zostało przeniesione do Krakowa i złożone w krypcie Zamku Wawelskiego.
Serce Kościuszki zostało złożone początkowo w urnie w Muzeum w Rapperswilu i ostatecznie przeniesione w 1927 roku do Warszawy, gdzie obecnie spoczywa w kaplicy Zamku Królewskiego.
Pamięć o Tadeuszu Kościuszce żyje dosłownie na całym świecie w usypanych kopcach, pomnikach, tysiącach nazw ulic, parków, mostów, w literaturze, w poezji, dziełach muzycznych i w malarstwie. 200. rocznica jego śmierci została odnotowana również wieloma wydarzeniami na całym świecie, m.in. specjalnym konkursem literacko-muzycznym zainicjowanym w Australii.
Ten skromny, o wspaniałym sercu syn wolności człowieka, nasz Rodak, zostawił na ziemi ślad wielkiego humanitaryzmu, o który ludzkość walczy od wieków.
Zofia Kata
Fot. Katarzyna Grandwilewska
