To niewielka dziś miejscowość na Białorusi, w obwodzie grodzieńskim, w rejonie oszmiańskim, która do roku 1945 należała do Polski. Holszany to dawne miasteczko, położone nad rzeką Olszanką, będące gniazdem rodowym Holszańskich, w którym urodziła się królowa Zofia Holszańska.
Jego założycielem według legendy był Holsza, jeden z synów Romunta (kniazia litewskiego). Po śmierci zaś Pawła Algimuntowicza Holszańskiego (biskupa łuckiego, a później wileńskiego), miasteczko odziedziczyła Helena Dubrowicka. Po jej zaślubinach (w roku 1525) z Pawłem Sapiehą, miasto przeszło w ręce rodziny męża. Ostatnimi dziedzicami majątku Olszańskiego, z rodu Sapiehów, byli Kazimierz: (zm. w 1639) i Tomasz (zm. w 1646). Majątek obciążony znacznymi długami powoli zmieniał właścicieli i podupadał.

• 
•  

Tamtejszy zamek wybudowano w roku 1610 na zlecenie Pawła Stefana Sapiehy, wicekanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zamek uważano za jeden z piękniejszych zamków na Wileńszczyźnie. Wznosił się na brzegu rzeki Olszanki. Był dwupiętrowy, w kształcie czworoboku z ośmiościennymi wieżami po bokach. Budynek posiadał system ocieplający, wodociągi i kanalizację. Pokoje gościnne oraz galerie zdobiły freski i bogata sztukateria, podłogi wyłożone były terakotą. Wokół zamku zbudowano trzy sztuczne jeziora, których dno wyłożono kafelkami. W rezydencji Sapiehy mieściła się okazała biblioteka i galeria obrazów. W ciągu wieków zamek kilkakrotnie przebudowywano. Zaczął też popadać w ruinę. Później został ograbiony i zniszczony. W XIX wieku zamek należał do rodziny Wołowiczów, Mosiewiczów i Żabów. W 1880, kolejny właściciel rozebrał wieże i część ścian pod budowę karczmy.

• 
•  

Kościół i klasztor (dawniej franciszkanów) to inne zabytki Holszan. Zostały ufundowane w roku 1618 przez Pawła Stefana Sapiehę. Wdowa po nim dobudowała do kościoła rotundę, w której umieściła marmurowy nagrobek męża oraz nagrobki jego trzech poprzednich żon. Nagrobki te pozostawały w świątyni do ok. 1970, kiedy to wywieziono je do Muzeum Starożytnej Historii i Kultury Białoruskiej w Mińsku. Wnętrze świątyni pokryte zostało pastelową dekoracją malarską w II połowie XVIII wieku.

• 
•  

Parafia w Holszanach została założona już w XV wieku przez księcia Algimuntowicza Holszańskiego. Niektóre źródła podają, że w XVI wieku nowi właściciele Holszan, protestanccy Sapiehowie, zamienili kościół na zbór kalwiński.
W końcu XVI wieku drewniana świątynia w centrum miasteczka została zamieniona na kamienny kościół, który w 1596 r. biskup wileński Eustachy Wołowicz konsekrował pod historycznym wezwaniem. Była to świątynia trzynawowa z dwiema wieżami z rozwiniętym transeptem i półokrągłą apsydą orientowaną na wschód. Podłoga była wysłana cegłą, dach pokrywała płaska dachówka.
W roku 1618 Paweł Sapieha, stajenny Wielkiego Księstwa Litewskiego i starosta oszmiański, ówczesny właściciel zamku i miasteczka, zaprosił do Holszan ojców franciszkanów konwentualnych, którym przy kościele ufundował klasztor. Kościół został całkowicie przebudowany i poświęcony 6 sierpnia tego samego roku.

W roku 1637 było w nim 15 zakonników, a w studium zakonnym 6 uczniów uczyło się retoryki i logiki. Początkowo klasztor należał do polskiej prowincji zakonu, a po roku 1686 – do litewskiej.

W Holszanach, w latach 1742, 1787 i 1829, odbywały się kapituły prowincji. Franciszkanie holszańscy mieli rezydencję przy kościele w Bogdanowie. W XVIII wieku przy klasztorze czynna była szkoła parafialna. Parafia w Holszanach zawsze wchodziła w skład dekanatu oszmiańskiego. W roku 1659 podczas potopu szwedzkiego, wojska moskiewskie zajęły i zniszczyły klasztor. 

• 
•  

Klasztor franciszkanów został zlikwidowany zgodnie z carskim rozporządzeniem 19 lipca 1832 roku. W jego zaś korpusach mieściły się koszary wojskowe, nieco później – szkoła parafialna, a od roku 1915 – niemiecki szpital wojskowy.
Kościół był cały czas czynny jako parafialny. Przed II wojną światową parafia holszańska liczyła ponad 7000 wiernych. W parafialnej szkole przy kościele uczył się Adam Stankiewicz (1891–1949), przyszły kapłan, znany teolog i pisarz. W czasach sowieckich kościół był zamknięty i nawet status pomnika architektury o republikańskim szczeblu nie uratował świątyni przed zaniedbaniem. W naszych czasach parafia holszańska odrodziła się 2 sierpnia 1990 roku, kiedy wrócili tam franciszkanie konwentualni.

 

zdjęcia:
Holszany – ruiny zamku
Holszany - tak wyglądają obecne wnętrza ruin zamkowych
Holszany – kościół parafialny franciszkanów
Grób ks. Piotra Orańskiego zamordowanego w roku 1942 przez NKWD

Tekst i zdjęcia
Leszek Wątróbski
Szczecin