Z ogromnym uznaniem cytuję autora z jego wywiadu do „Kuriera Porannego” nr 82, z 07 kwietnia 2008: “Uważam, że jedyna nadzieja na odrodzenie się kulturalne naszego kraju, jedyna ochrona przed spontaniczną i bezrefleksyjną amerykanizacją naszej kultury tkwi w małych społecznościach lokalnych.”

Paradoksalnie, to właśnie w Ameryce społeczności lokalne mają najwięcej do powiedzenia, niezależność niespotykaną nigdzie na świecie. Starając się “rozgryźć” autora (proces w którym staram się określić interesującą mnie osobę jednym (lub czasami podwójnym, tak jak w tym przypadku), praktycznym rzeczownikiem i przymiotnikiem. “Człowiek: buntownik” wydał sie być tu oczywisty, natomiast określenie “skromny” wygrało z “racjonalnym”. Bo Jarosław Abramow-Newerly jest, zdumiewająco, zarówno skromny, jak i racjonalny.

W zniewolonej Polsce na przełomie lat 1950-tych i 60-tych, jeden na pięciu studentów był agentem Służby Bezpieczeństwa. Socjalizm w bloku wschodnim, zaczął się kruszyć od momentu śmierci Józefa Stalina w 1953. Reżym socjalistyczny pofolgował, a w studentach zawrzało. Nawet ci popierający rządy terroru teraz zaczęli wołać o dodanie tej niby “brakującej prawdy” w ponurym polskim socjalizmie, o lepszy “socjalizm z ludzką twarzą”. 21-letni student polonistyki na Uniwersytecie Warszawskim, Jarosław Abramow-Newerly znalazł sie w pierwszej w Polsce grupie studentów, głównie artystów, tworzących w Warszawie Studencki Teatr Satyryków (STS).

Trzon STS stanowili młodzi ludzie, w tym piszący teksty Andrzej Jarecki, Agnieszka Osiecka i Jarosław Abramow-Newerly (Jarek), tworzący muzykę Marek Lusztig, reżyser Jerzy Markuszewski (Markusz), i scenograf-kostiumolog Zofia Goralczyk. Specjalnością STS-u stały się tzw. rewie satyryczne.

Jarek opisał przezabawne przejścia z politykami i cenzurą, zwłaszcza przy “przełomie październikowym 1956” w “Lwach STS-u”, z wiecu studentów, przykład poniżej:

…”Stefan Staszewski (I sekretarz KW PZPR )… wyjaśniał: – Musimy za wszelką cenę przytrzymać ten tłum w auli, by nam nie wyszedł na ulicę... Natolin (partyjna grupa przeciwników zmiany) sporządził listę osób najbardziej zaangażowanych w odnowę. Jako twórcy STS¬-u jesteście na niej, więc na wszelki wypadek nie nocujcie w domu… na wsiakij pożarnyj słuczaj. W grę wchodzą towarzysze zza Buga. Nie możemy się dać sprowokować, bo od tego zależy los kraju. Radziecki ambasador – zniżył głos ¬– “po wyborze Gomułki dostał szału. Krzyczał, że dopuszczamy do kontrrewolucji. ¬– My was postawim pod stienku!” – groził. – “Ja uże był i nie strasztie mienia, towariszcz Ponomarienko” – odparł Staszewski. Jako stary kapepowiec, przesiedziałem się u nich pod kręgiem polarnym, na Kołymie, i umiem z nimi gadać “po duszam”. W szczerej partyjnej atmosferze, jak to się mówi… Klepnął mnie w ramię i odszedł do studenta kierującego wiecem…”

“Przełom październikowy 1956”, którego symbolem były odważne publikacje w “Po Prostu”, limitowanym do 150.000 egzemplarzy „tygodniku studentów i młodej inteligencji”, nie trwał nawet roku. W kwietniu 1957 inne czasopisma dostały zakaz przedruków z “Po Prostu”. Koniec nastąpił gdy Główny Urząd Kontroli Prasy w uzasadnieniu dotyczącym wstrzymania kolejnej edycji “Po prostu”, napisał: “wrześniowy numer w sposób wysoce agresywny i podburzający neguje politykę partii i rządu”.

Jarek debiutował już w 1955 na łamach 5. numeru tygodnika „Szpilki” jako satyryk. Jego pierwszym zbiorem było Myślenie ma kolosalną przyszłość (1957), grupujące pisane dla STS satyry, monologi i skecze. W (często adaptowanych dla radia) satyrycznych jednoaktówkach mówi o mitach społecznych i przemianach obyczajowych – należą do nich np. wystawione w 1964 jako tryptyk Remanent i wydane w wyborze Licytacja (1964) utwory Licytacja, Śmierć po latach i Wielki kochanek oraz komedia Duże jasne napisana razem z Andrzejem Jareckim wystawiona w 1962.

Po STS-ie przyszła kolej na teatr, który stał się dla autora rzeczą najważniejszą w jego karierze. W sztuce Anioł na dworcu, wystawionej w 1962, autor wychodząc od prostej anegdoty przechodzi do ogólnej refleksji nad względnością prawdy i świata. Konfrontację tradycji z nowoczesnością podejmują sztuki Derby w pałacu I Klik-klak („Dialog” 1972/6, wystawiona w 1972), a problematykę postawy człowieka wobec norm społecznych i jego zagubienia w społeczeństwie w sztukach Ucieczka z wielkich bulwarów i Darz bór. Realistyczny aspekt tych sztuk przeplata się z humorem absurdalnym.

Jarosław Abramow-Newerly jest także autorem słuchowisk, tekstów i muzyki do piosenek, m.in. Piosenka o okularnikach (wykonywana m.in. przez Tadeusza Łomnickiego, Sławę Przybylską i Zofię Kucównę), Bogdan, trzymaj się (utwór napisany i skomponowany dla Bohdana Łazuki, Widzisz, mała (śpiewana przez Sławę Przybylską, Mówiłam żartem (śpiewana przez Igę Cembrzyńską). Abramow-Newerly jest również twórcą spektakli i widowisk telewizyjnych oraz kompozytorem (m.in. muzyki do tekstów Agnieszki Osieckiej). Wydania zbiorowe jego utworów to m.in. Dramaty, Co pan zgłasza? (satyry) i Pięć minut sławy (słuchowiska radiowe). Istnieją też ich przekłady na kilkanaście języków.

Mieszkając w Toronto, Jarosław Abramow-Newerly zainteresował się historią i losami polskich emigrantów w Kanadzie i dołączył je do tematów swojej prozy. Do jego “kanadyjskich” książek należą miedzy innymi “Alianci” (1990), powieść sensacyjna; “Pan Zdzich w Kanadzie” (1991), zbiór satyrycznych opowiadań; “Kładka przez Atlantyk” (1995), “Nawiało nam burzę” (2000), “Granica Sokoła” (2001), “Lwy wyzwolone” (2003), “Lwy STS-u” (2005) i “Patent na życie” (biografia, 2009), “W cieniu paryskiej Kultury” (2016) i “Profesor Wacław Szybalski o Lwowie, genach, istocie życia i noblistach” (2018).

W następnym spotkaniu w czwartek, 28 lutego 2019 w SPK w Toronto, dołączymy do naszego ulubionego “koszyka tematów spornych i kontrowersyjnych dla każdego”, anatomię nadchodzącej w formie komercyjnej “sztucznej inteligencji”, o której wszyscy mówią, a bardzo niewiele wiedzą.

Jan Jekielek

fot. Marek GOLDYN FOTO - Euro Canada News