Pierwszą świątynię katolicką w Oszmianach ufundowaną przez króla Władysława Jagiełłę albo – co rozważa Czesław Jankowski – jego brata księcia Witolda, wybudowano w końcu XIV wieku. Kościoły oszmiańskie odrestaurowano dwukrotnie po zniszczeniach w wieku XVI (najazd moskiewski) i XVII (potop szwedzki).
Obecna świątynia parafialna p.w. św. Michała Archanioła została znacznie przebudowana w latach 1900–1908 (do roku 1906 powstała podstawowa bryła świątyni) na podstawie projektu architekta Wacława Michniewicza, który stylem nawiązał do baroku wileńskiego. Oficjalnej jej konsekracji dokonał abp. wileński ks. Romuald Jałbrzykowski w roku 1938 – podczas swej ostatniej przed II wojną światową biskupiej wizyty duszpasterskiej w parafii oszmiańskiej.
Kościół został następnie zamknięty w roku 1948 (po aresztowaniu ks. Holaka), a parafianie zbierali się przy nim na modlitwy. Ówczesne władze starały się ostatecznie zniszczyć parafię i symbole wiary, nakładając m.in. znaczne podatki na wspólnotę parafialną, grabiąc i niszcząc inwentarz kościelny oraz podejmując nieskuteczną próbę zerwania krzyży z wież kościelnych.
W roku 1950 kościół został ostatecznie zabrany katolikom i przekazany do dyspozycji rejonowego domu kultury. Był następnie wykorzystywany jako wieża ciśnień oraz skład lnu. W latach 1955–1959 reaktywował się komitet parafialny, który podjął bezskuteczne działania zmierzające do przywrócenia parafii i zwrotu kościoła. Komitet kierował podania do: Komitetu Centralnego KPZR oraz imiennie Nikity Chruszczowa, Nikołaja Bułganina (premiera ZSRS), Klimenta Woroszyłowa (przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRS), prokuratora generalnego ZSRS, wydziałów kultury w Moskwie i Mołodecznie, rejonowego komitetu wykonawczego w Oszmianie, a także ambasady PRL w Moskwie oraz gazety "Prawda".
W nocy z 23 na 24 lipca 1959 roku w kościele wybuchł pożar, który częściowo zniszczył świątynię. W lipcu 1969 rozpoczęto przebudowę kościoła, zamieniając go na fabrykę sprzętu radiowo-telewizyjnego "Elektronika". Podzielono wówczas główną nawę na trzy kondygnacje, a w miejscu ołtarza głównego wybudowano toalety dla robotników. W tym samym mniej więcej czasie zerwano ostatecznie krzyże z wież kościelnych. Fabryka rozpoczęła działalność w lipcu 1970 roku.
W 1988 r. ponownie rozpoczęła się batalia o odzyskanie świątyni. Delegacja parafian spotkała się w styczniu 1988 z panią Łuckowicz z rejonowego komitetu wykonawczego w Oszmianie, a w marcu tego roku z Nikołajem Kołocejem z obwodowego komitetu wykonawczego w Grodnie. W okresie marzec-wrzesień 1988 prowadzono rozmowy w Mińsku oraz zebrano około 2500 podpisów pod listem skierowanym m.in. do Nikołaja Ryżkowa (premiera ZSRS) o zwrot kościoła. Podkreślano w nim, że został on zbudowany z funduszy zebranych przez katolików i jest własnością parafian.
Świątynia została następnie częściowo przywrócona do sprawowania kultu w roku 1989 (jedna boczna nawa, w pozostałych funkcjonowała dalej fabryka), a następnie całkowicie zwrócona parafii. W kolejnych latach przeprowadzono gruntowny remont kościoła.
Dzisiejszy budynek kościoła to trójnawowa bazylika, ponad którą wznoszą się dwie wysokie, ażurowe wieże zakończone krzyżami. Pomiędzy nimi znajduje się wysoka attyka, również zwieńczona krzyżem. Z tyłu budynku kościoła znajduje się pięcioboczna apsyda (z centralnie umieszczonym na niej krzyżem i figurą Chrystusa Ukrzyżowanego) oraz boczne zakrystie.
Wewnątrz świątyni zostały umieszczone tablice epitafijne: poświęcone ks. Walerianowi Holakowi – proboszczowi i dziekanowi oszmiańskiemu zamordowanemu przez NKWD (odsłonięta w roku 1992), Janowi Staniewiczowi – ostatniemu burmistrzowi Oszmiany w latach II RP oraz żołnierzom 8. Oszmiańskiej Brygady Armii Krajowej "Tura" (odsłonięta w 1992 roku).
W Oszmianach nadal żyją Polacy. Zdecydowana ich większość uczestniczy w życiu parafii katolickiej. Tegoroczne święto MB Częstochowskiej, obchodzone 26 sierpnia, odbywało się w ramach XIII Festynu u Królowej. Poprzedzała go kilkudniowa nowenna do Matki Bożej Częstochowskiej oraz nocne czuwanie w sobotę 25 sierpnia, w trakcie którego przy czterech ołtarzach zlokalizowanych na terenie parafii odmawiano modlitwę różańcową.
W niedzielę zaś rozpoczęła się szczególnie uroczysta Mszą św. koncelebrowana oraz procesja wokoło oszmiańskiej świątyni. Po części liturgicznej rozpoczął się festyn, w którym wystąpiły m.in.: tamtejszy parafialny chór "Michael" oraz zaprezentowały się zespoły: "Tęcza" z Mińska, "Kresowiacy" z Lidy, wokalistki Grażyna i Olga Komincz oraz Andżela Miłoszewicz z utworem instrumentalnym. Nie zabrakło też wystąpienia proboszcza i dziekana oszmiańskiego ks. Jana Puzyny oraz obecnego na uroczystości konsula generalnego RP w Grodnie, pana Andrzeja Chodkiewicza.
Tekst i zdjęcia Leszek Wątróbski
Szczecin
