W południowych zabudowaniach klasztornych bazylianów, w latach 1823–1824 więziono filomatów i filaretów – a w ich liczbie Adama Mickiewicza. Poeta opisał te wydarzenia w "Dziadach". Dziś jedna z sal byłego więzienia jest nazywana "Celą Konrada", o czym przypominają tablice pamiątkowe. W klasztorze w latach 1830–1831 więziono też uczestników litewsko-polskiego powstania.
Klasztor położony jest w samym sercu Wileńskiej Starówki. Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości budynek klasztorny odzyskała Kuria Wileńska, a w roku 1992 w Celi Konrada odrodzono tradycję "Śród Literackich". W pierwszej reaktywowanej "Środzie" brał udział Czesław Miłosz, który wówczas z rąk przewodniczącego Litewskiego Sejmu Vytautasa Landsbergisa odebrał honorowe obywatelstwo Republiki Litewskiej.
Klasztor Bazylianów oraz świątynia p.w. św. Trójcy zostały ufundowane w roku 1514 jako obiekty prawosławne przez hetmana wielkiego litewskiego ks. Konstantego Ostrogskiego dla uczczenia zwycięstwa nad wojskami moskiewskimi w bitwie pod Orszą. Cerkiew p.w. św. Trójcy jest świątynią trójnawową typu halowego. Do południowej ściany świątyni przylegają kaplice p.w. Podwyższenia św. Krzyża i kaplica Tyszkiewiczów z kryptą grobową, do północnej zaś – kaplica p.w. św. Łukasza. Dwie wyższe smukłe wieże w stylu baroku wileńskiego wznoszą się przy elewacji tylnej. We wnętrzu zachował się nagrobek burmistrza Wilna Atanazego Bragi z 1576, z widoczną inskrypcją w języku ruskim, płyta nagrobna sióstr Jeleńskich z 1758 z napisem polskim, zaś w kaplicy Tyszkiewiczów także fragmenty grobu Barbary Tyszkiewiczowej, którego prawdopodobnym projektantem był Matteo Castelli.
Cerkiew stoi pośrodku rozległego dziedzińca, otoczonego z dwu stron przez trójkondygnacyjne skrzydła klasztoru bazyliańskiego z przeł. XVIII i XIX wieku. Przed wejściem, na gmachu klasztoru, w roku 1992 (na miejscu starej, litewsko-rosyjskiej) wmurowano tablicę z napisem w językach polskim i litewskim, informującą, że był tam więziony Adam Mickiewicz.
Obecnie zespół budynków sakralnych w Wilnie, przy Aušros Vartųgatvė 9 (Ostrobramskiej) administrowany jest przez greckokatolicki Zakon Bazylianów Świętego Jozafata. Po zawarciu unii brzeskiej monaster Trójcy św. stał się przedmiotem ostrego sporu pomiędzy prawosławnymi a unitami, rozstrzygniętego ostatecznie w roku 1609 przez sąd królewski na korzyść tych drugich. Mnisi, którzy nie pogodzili się z postanowieniami unii, założyli w bliskiej okolicy klasztoru nowy monaster św. Ducha w Wilnie. Obydwie wspólnoty przez kilkanaście lat prowadziły polemikę prawosławno-unicką.
Organizacja klasztoru Trójcy św. stopniowo upodabniała się do modelu życia w klasztorach rzymskokatolickich. W XVIII wieku monaster był głównym ośrodkiem reformy zakonu bazylianów, a jego przełożony jako protoarchimandryta miał honorowe pierwszeństwo przed innymi zwierzchnikami klasztorów tego zakonu.
Po roku 1761 klasztor został przebudowany według projektu Glaubitza. Wnętrze jego cerkwi poddano wówczas gruntownej latynizacji, wzniesiono nową bramę wjazdową, zwaną Wrotami Bazyliańskimi.
Po rozbiorach Polski, gdy Wilno znalazło się w granicach Imperium Rosyjskiego, klasztor Bazylianów działał początkowo bez przeszkód. Dopiero w roku 1823 władze carskie zarekwirowały zakonnikom część kompleksu z przeznaczeniem na więzienie. Od roku 1839 monaster Trójcy św. znajdował się w rękach mnichów prawosławnych, zaś od 1845 na jego terenie działało prawosławne seminarium duchowne. W latach sześćdziesiątych XIX wieku całość zabudowań przebudowano, by zatrzeć wprowadzony przez bazylianów zlatynizowany wygląd klasztoru, zastępując go architekturą bizantyńsko-rosyjską. Po roku 1937 prawosławni mnisi opuścili kompleks, zaś cerkiew została zamknięta.
Po II wojnie światowej klasztor został przekazany Instytutowi Inżynierów Budownictwa, zaś cerkiew pozostawała nieczynna i ulegała stopniowej dewastacji. Po rozpadzie ZSRS obiekty odzyskała rzymskokatolicka diecezja wileńska, sprowadzając do nich ponownie bazylianów z Ukrainy. Podjęto wówczas remont cerkwi i monasteru, stopniowo przywracając świątynię do użytku liturgicznego, wstawiając zupełnie nowe wyposażenie. Od roku 2009 w dobudowanym do cerkwi budynku eksponowana jest wystawa poświęcona pobytowi Adama Mickiewicza w Wilnie i rekonstrukcja Celi Konrada.
Tekst i zdjęcia Leszek Wątróbski
Szczecin
