Daleko nad rzeką Boh, na Podolu, pogranicza I Rzeczpospolitej strzegła forteca, nie raz oblegana przez Tatarów, Kozaków i Turków. Międzybóż nie jest mekką turystów tłumnie odwiedzających dziś Lwów, Zbaraż czy Kamieniec Podolski, gdyż leży z dala od głównego kresowego szlaku, prawie 100 kilometrów na wschód od przedwojennej granicy II RP. Okolice Międzyboża to tereny wciąż mocno związane z polską historią. Tam właśnie znajduje się największe skupisko polskiej mniejszości na Ukrainie. 

Międzybóż to unikalny przykład militarnej architektury w tamtej części Europy. Jest to pomnik świetności I Rzeczpospolitej i skarb budownictwa wojskowego na wschodnim Podolu.

Pierwsze, częściowe renowacje tej bezcennej budowli przeprowadzono w roku 1968. Obecnie zamek niszczeje nadal, choć działa przy nim lokalne Muzeum Ziem Podolskich, a niedawno zaczął się powolny remont zamkowej kaplicy.
Międzyborską warownię zbudowano na wzgórzu i długim cyplu, przy rozlewiskach i bagnach, w widłach Bohu (trzecia najważniejsza rzeka na Kresach) i Bożku. Boh przez wieki był ważnym szlakiem handlowym. Wyznaczał linię, przy której budowano grody, warownie i osiedla. Od średniowiecza miał duże znaczenie strategiczne i gospodarcze.

Najstarsze informacje dotyczące twierdzy w Międzybożu pochodzą z czasów istnienia warownego grodu Rurykowiczów powstałego tam około roku 1146. Pierwszym zaś gospodarzem międzyborskiego grodu był najprawdopodobniej Światosław Rurykowicz.
W roku 1240, w czasie gdy grodem władał kniaź halicki Daniel Romanowicz, Międzybóż zniszczyli Tatarzy. Z ruin podnieśli go książęta włodzimierscy, a murowany zamek wszedł w skład Korony w czasach Kazimierza Wielkiego.

Jako królewski zamek w roku 1366 nadany został Lubartowi z łuckiego rodu Giedyminowiczów. Później władali nim polscy starostowie lub zasłużeni rycerze strzegący granicy przed Tatarami. Orda najeżdżała podolskie pogranicze do czasu, gdy w roku 1507 tatarskie czambuły dotkliwie pobił kasztelan lwowski Jan Kamieniecki. Po tym wydarzeniu nastał czas szybkiego rozkwitu Międzyboża.

Na początku XVI wieku, podobnie jak wiele innych pobliskich dóbr, zamek w Międzybożu przejęli Sieniawscy. Pierwszym gospodarzem Międzyboża wywodzącym się z tej zasłużonej dla Podola rodziny był hetman wielki koronny Mikołaj Sieniawski. Ów znany ród przyczynił się do gruntownej rekonstrukcji zamku, nadając mu charakter potężnej i nowoczesnej, jak na ówczesne czasy, twierdzy. Międzybóż stał się wówczas jedną z najpotężniejszych fortyfikacji Podola. Pod rządami Sieniawskich przechodził swój złoty wiek i zamieszkiwało go kilkanaście tysięcy ludzi.
Twierdza została oparta na planie czworoboku, który idealnie dostosowano do ukształtowania terenu oraz wkomponowano w bagienne rozlewiska rzek. Twierdzę otaczała dodatkowo fosa. Mury obronne wzmocnione były nasypami i sztucznymi skarpami. Od strony południowej, do murów wzmocnionych masywnymi przyporami, przylegał renesansowy pałac wybudowany przez rodzinę Sieniawskich. Po zachodniej stronie, wjazdu do zamku strzegła pięciokondygnacyjna baszta, która górowała nad fosą i zwodzonym mostem. Od północy, po horyzont, ciągnęły się mokradła, a podejścia do zamku strzegły gęsto rozlokowane na murach strzelnice artyleryjskie i stanowiska ogniowe piechoty. Dookoła zamkowego dziedzińca, przy murach, stały zabudowania gospodarcze i znajdowała się część mieszkalna. W piwnicach zaś znajdował się arsenał.
Ufortyfikowany Międzybóż był na mapie Podola szczególnym miejscem. Miasteczko, chronione przez potężną fortecę, stało się znane na szlaku handlowym z Orientu do Europy, w którym zatrzymywali się m.in. Grecy, Ormianie i Żydzi. W Międzybożu żył, tworzył i zmarł, w roku 1760, twórca chasydyzmu, znany żydowski mistyk – Baal Szem Tow.

Miasteczko rozwijało się prężnie. W jego okolicach powstawały szlacheckie dworki i duże majątki. W XVI i XVII wieku Międzybóż parokrotnie oparł się najeźdźcom z pobliskiego Czarnego Szlaku, który kontrolowała Orda, a później Turcy i Kozacy.
Międzybóż był jednym z najzamożniejszych podolskich miast w czasach króla Stefana Batorego i Wazów. W I Rzeczpospolitej słynął z potężnych umocnień, pod którymi doszło do kapitulacji siedmiogrodzkich wojsk Jerzego Rakoczego, sprzymierzonych w czasie potopu szwedzkiego.
Do połowy XVII wieku Międzybóż uważany był za twierdzę niemożliwą do zdobycia. Jednak dwukrotnie: w roku 1648 i 1650, zdobyli ją i splądrowali Kozacy. Silnie ufortyfikowana twierdza nie oparła się też Turkom w roku 1672, kiedy to, bez jednego wystrzału, zajęli ją na mocy traktatu buczackiego janczarzy sułtana Mehmeda IV.

Turcy osadzili w Międzybożu silny kontyngent wojskowy liczący około 3 tysięcy piechoty i kilkadziesiąt dział. W niedługim jednak czasie twierdza skapitulowała na skutek brawurowego ataku husarii i wojsk hetmana Mikołaja Sieniawskiego, a potem ponownie wróciła w ręce tureckie i została przebudowana na pałac w stylu orientalnym, a kaplica zamkowa przekształcona w meczet.
Militarne znaczenie twierdzy zmalało wraz z końcem konfliktów z imperium tureckim. W XVIII wieku twierdza nie pełniła już tak ważnej funkcji obronnej, choć nadal uważana była za ważną podolską fortalicję.
W latach 1726–1731 międzyborskie dobra Sieniawskich i twierdza, na drodze koneksji małżeńskich, znalazły się w rękach rodu Czartoryskich, który sukcesywnie przejmował fortunę Sieniawskich.

W XVIII wieku miasteczko wyniszczone licznymi najazdami z poprzedniego stulecia, długo podnosiło się ze zniszczeń. W zamku znajdowała się siedziba administracji podolskich dóbr Czartoryskich oraz rezydencja, w której kwitło życie towarzyskie i spotykała się okoliczna szlachta.
W czasie walk o uratowanie upadającej Rzeczpospolitej, w latach 1790–1791, międzyborska twierdza była kwaterą główną Tadeusza Kościuszki, stacjonującego tam z kilkunastotysięcznymi oddziałami.

Od roku 1793 Międzybóż znalazł się w zaborze rosyjskim. Tamtejsze dobra zwrócono, w roku 1796, Czartoryskim. W roku 1814 Czartoryscy, w salach starego renesansowego pałacu, urządzili szkołę powiatową, którą po klęsce powstania listopadowego zamknięto, a zamek skonfiskowano, zamieniając go na carską rezydencję. Miasteczko stało się wówczas osadą wojskową. W twierdzy dobudowano koszarowce i wzmocniono najwyższe kondygnacje murów. Miasteczko zyskało brukowane ulice, murowany ratusz, trzy cerkwie i synagogę. W trakcie rosyjskiego zaboru do Międzyboża, na specjalne pokazy wojskowe, przyjeżdżali carowie Mikołaj I i Aleksander II. W XIX wieku stacjonował tam pułk rosyjskiej dragonii.
Wiek XX przyniósł międzyborskiej twierdzy i miastu duże zniszczenia. W okresie I wojny światowej zamek został dotkliwie ostrzelany. Zbombardowano też ratusz, rynek miejski i wiele domów. Do dzisiejszych czasów, poza twierdzą, ruinami kościoła, pałacu, kaplicy i baszt, przetrwało jedynie kilka zabytkowych domów, niewielki cmentarz katolicki i dwa obeliski.

Najciekawszymi dowodami dawnej świetności niewielkiego dziś Międzyboża są pozostałości późnogotyckiego kościoła św. Trójcy, który z donacji Hieronima Sieniawskiego zbudowano na planie krzyża, w XVII wieku w oparciu o gotyckie wzory architektoniczne. Kościół działał jeszcze w pierwszej połowie XX wieku. Zachowały się: zabytkowa kruchta i strzeliste okna, charakterystyczne dla późnogotyckiego stylu. Po II wojnie światowej kościół został zdewastowany.

Mniejsza liczba turystów i zdecydowanie większe przestrzenie dalekich, wschodnich, podolskich pejzaży sprawiają, iż w wietrznym Międzybożu, na wysokich murach starej twierdzy jeszcze mocniej wyczuwa się podmuchy kresowej historii.
Tekst i zdjęcia Leszek Wątróbski

Rodzina w odwrocie

Ottawa Coraz trudniej znaleźć w Kanadzie pary małżeńskie. Powolna, lecz stała tendencja do nielegalizowania związków czy też życia w pojedynkę utrzymuje się od kilku dekad.

    W środę Statistics Canada przedstawiło najnowsze dane dotyczące roku 2011. Okazało się, że dwie trzecie par w Kanadzie to małżeństwa. To nieco mniej niż w 2006 roku i znacząco mniej niż w 1961 – kiedy to małżeństwa stanowiły 90 proc. par. Na tej podstawie widać, jak zmienia się kanadyjskie społeczeństwo.
    Jane Badets, dyrektor generalny ds. statystyk demograficznych, twierdzi, że przyczyn należy dopatrywać w starzeniu się społeczeństwa i zmianach norm społecznych.
    Liczba par żyjących w konkubinacie wzrosła o 13,9 proc. w porównaniu z rokiem 2006 – cztery razy więcej niż tych zawierających małżeństwo. Obecnie w związkach nieformalnych żyje 16,7 proc. kanadyjskich par. Jest to ponad 4 razy więcej niż w roku 1981, w którym to StatsCan wprowadziło tę kategorię gospodarstwa domowego.
    W tym roku też po raz pierwszy liczba par wybierających konkubinat była większa niż rodziców samotnie wychowujących dzieci. Tych drugich jest, według przedstawianych statystyk, 16,3 proc., z czego 80 proc. to samotne matki.
    Konkubinat najchętniej wybierają pary z Wyspy Księcia Edwarda, Ontario i Alberty, podczas gdy w Quebecu i na terytoriach częściej wybierane jest małżeństwo. W tych rejonach tylko jedna trzecia par żyje w związkach nieformalnych.
    Kanadyjskie rodziny są także coraz mniejsze. Więcej jest par, które nie mają dzieci (44,5 proc.) niż tych, które je mają (39,2 proc.).
    W ciągu ostatnich 10 lat zwiększyła się liczba rodzin, w których jest tylko jedno dziecko. Większość dzieci (63,6 proc.) wychowuje się w rodzinach, gdzie rodzice są małżeństwem. Jedno na dziesięcioro mieszka z rodzicami przybranymi (choć jedno z rodziców jest przybrane). 19 proc. dzieci ma jednego rodzica.
    Coraz więcej osób decyduje się żyć samotnie. Pierwszy raz liczba takich osób jest większa niż par z dziećmi. StatsCan naliczyło 3.670.000 jednoosobowych gospodarstw domowych, co stanowi 27,6 proc. wszystkich. Przyczyną tej tendencji jest m.in. starzenie się społeczeństwa. Podobny trend utrzymuje się w Stanach czy w Wielkiej Brytanii.
    Co ciekawe, największy wzrost (18,4 proc. względem 2006 roku) odnotowano wśród gospodarstw domowych prowadzonych przez dwie lub więcej osób, które jednak nie są parą ani też rodziną z nawet dorosłymi dziećmi. Z kolei liczba domów wielorodzinnych wzrosła o 16,4 proc.
    Jedyny spadek na przestrzeni ostatnich lat zaobserwowano w przypadku liczby rodzin z dziećmi. StatsCan tłumaczy to m.in. starzeniem się pokolenia z wyżu demograficznego, którego dzieci już wyprowadziły się z domów. Okazuje się jednak, że ponad 42 proc. młodych ludzi powyżej 20. roku życia nadal mieszka z rodzicami.
    W ciągu ostatnich 5 lat bardzo wzrosła liczba zawieranych małżeństw homoseksualnych – aż o 42,4 proc. Jest ich obecnie 21.015. Takich par, które jednak nie decydują się na legalizację związku, jest wg przedstawionych statystyk dwa razy więcej.
    
    Wzrost liczby małżeństw homoseksualnych jest znacznie większy niż tradycyjnych. Są to pierwsze dane statystyczne opublikowane przez StatsCan po zalegalizowaniu tego rodzaju związków. Aby mówić o trendach, trzeba poczekać na dane z przyszłych lat. Takie pary są bardziej powściągliwe jeśli chodzi o posiadanie dzieci – taką chęć deklaruje mniej niż 10 proc. par, podczas gdy w przypadku tradycyjnych związków jest to prawie połowa. Wśród par homoseksualnych wychowujących dzieci przeważają kobiety (80 proc.). Ogólnie pary homoseksualne stanowią 0,8 proc. wszystkich gospodarstw domowych.

W sobotę 15 września 2012 odbył się IV Rajd Pieszy Szlakiem NSZ po Warszawie. Organizatorami rajdu był: Związek Żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych, Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych oraz Grupa Rekonstrukcji Historycznych NSZ. Celem organizatorów było ukazanie walki narodowców z nazistami podczas II wojny światowej. Kilkudziesięciu uczestników przebyło pieszo 16 kilometrową trasę, wysłuchują w kilkunastu miejscach (będących świadectwami bohaterstwa narodowców) bardzo ciekawych i szczegółowych wykładów wygłoszonych przez Przemysława Czyżewskiego i Michała Gruszczyńskiego.

Dzięki wsparciu Urzędu ds Kombatantów uczestnicy marszu prócz prowiantu otrzymali też pamiątkowe koszulki i przypinki.

Część uczestników Rajdu miała też własne koszulki upamiętniające NSZ.

Marsz wyruszył sprzed budynku Pasty na ulicy Marszałkowskiej.

Ulicą Królewską dotarł do kościoła Świętej Trójcy parafii ewangelicko-augsburskiej. W którego salach spotykało się kierownictwo wywiadu Związku Jaszczurczego i wyrosłych z niego Narodowych Sił Zbrojnych (część z kierownictwa narodowego wywiadu była luteranami). Sukcesy wywiadu ZJ NSZ były tak wielkie że Niemcy stworzyli specjalną jednostkę do zwalczania narodowego wywiadu (komórka wywiadowcza żadnej innej organizacji nie była tak uhonorowana).

Drugim przystankiem na trasie rajdu był budynek Narodowej Organizacji Technicznej na ulicy Czackiego. W tym budynku w czasie Powstania Warszawskiego walczył oddział NSZ złożony z 200 Poznaniaków (Warszawa była centrum konspiracji dla wielu organizacji które dodatkowo miały swoje wyspecjalizowane komórki). W budynku NOT w czasie okupacji mieściła się siedziba narodowej komórki odpowiedzialnej za planowanie zbrojnego przejęcia ziem zachodnich podczas klęski Niemiec w II wojny światowej (innymi celami komórki było: stworzenia niezależnego państwa serbołużyckiego, przyłączenia Królewca do Polski).

Z ulicy Czackiego przez Ogród Saski uczestnicy Rajdu przeszli na ulicę Bielańską gdzie znajduje się Reduta Banku Polskiego. W jej murach podczas Powstania Warszawskiego walczyli narodowcy.

Kolejnym przystankiem był Pasaż Simonsa w Ogrodzie Krasińskich. Tu prawdopodobnie zginęli związani z narodowcami poeci: Zdzisław Leon Stroiński „Chmura” i Tadeusz Gajcy „Topór”.

Z parku uczestnicy rajdu przeszli na ulicę Długą. W budynku Wydziału Nauk Ekonomicznych UW znajdowała się drukarnia NSZ. Organizatorzy prócz wygłoszenia wykładu dotyczącego szerokiego wachlarzu narodowych wydawnictw konspiracyjnych pokazali uczestnikom oryginalne wydawnictwa z okresu okupacji.

Na rogu Długiej i Miodowej uczestnicy Rajdu poznali historię ochrony przez oddział narodowców włazu do kanału którym ewakuowano się walczącego Starego Miasta podczas Powstania.

Kolejnymi przystankiem na ulicy Długiej była siedziba podchorążówki NSZ.

Znajdująca się po przeciwnej stronie ulicy pod numerem 11 siedziba Brygady Dyspozycyjno-Zmotoryzowanej NSZ.

I szpital powstańczy na Długiej 5.

Z Długiej uczestnicy Rajdu skręcili w Nowomiejską, przeszli przez Barbakan, i minęli ulice Krzywe Koło gdzie znajdował się jeden z lokali konspiracyjnych NSZ.

Na Rynku Staromiejskim nr 21 Rajd zatrzymał się koło miejsca w którym znajdowała się kolejna konspiracyjna drukarnia NSZ.

Przez Plac Zamkowy, Mariensztat, do ulicy Browarnej, Rajd dotarł w okolice Biblioteki UW gdzie w jednym z budynków odbywały się zajęcia podchorążówki NSZ.

Z Biblioteki UW ulicą Dobrą i Solec uczestnicy dotarli na ulicę Koźmińską gdzie znajdowała się kolejna drukarnia ZJ.

Po przeciwnej stronie Alei Armii Ludowej uczestnicy Rajdu, przy pomniku Stanisława Sedlaczka założyciela narodowego harcerstwa, poznali historie Hufców Polskich.

Trasę Łazienkowską na ulicę Filtrową uczestnicy Rajdu pokonali autobusem. Na ulicy Filtrowej Rajd miał swój przystanek przy lokalu korporacji akademickiej w której mieściło się biuro fałszerstw Związku Jaszczurczego.

Z ulicy Filtrowej uczestnicy Rajdu przeszli na ulicę Romera gdzie w 1939 działacze ONR powołali do życia Związek Jaszczurczy.

Raszyńską, Alejami Jerozolimskimi, Rajd przeszedł do ulicy Żelaznej. Gdzie pierwszy przystanek miał miejsce na rogu Alej i Lindleya przy budynku w którym walczyli żołnierze NSZ.

Drugi przystanek miał miejsce przy tablicy na ulicy Żelaznej upamiętniającej zgrupowanie Chrobry II (które dokładnie opisałem w jednej z moich fotorelacji).

Finał marszu miał miejsce w Domu Kolejowym u zbiegu ulic Chmielnej i Żelaznej. Gdzie uczestnicy Rajdu spotkali się z żołnierzami NSZ: Wiktorem Natansonem i Zbigniewem Kuciewiczem.

Ogromną atrakcją dla dzieci uczestniczących w spotkaniu z kombatantami była Grupa Rekonstrukcji Historycznych NSZ.

Jedynym minusem Rajdu jest brak dokumentacji video wygłoszonych wykładów. Większa ich część została nagrana przez reportera radiowej Jedynki, i mam być w fragmentach wykorzystana na antenie radia w dniu 70 rocznicy powstania NSZ.

Rajd nie dosyć że był doskonałą lekcją historii, aktywną formą rekreacji, to był doskonalą okazją do integracji środowisk patriotycznych.

Jan Bodakowski