Ta polska późnobarokowa świątynia i klasztor dominikanów położone są na Starym Mieście przy ul. Dominikańskiej 8. Wcześniej był to zbór kalwiński, zburzony w roku 1640, z gmachem kalwińskiego kolegium – bogato zdobionym sufitem z roślinnymi ornamentami i tablicami upamiętniającymi kalwińskich reformatorów Litwy.

Imponująca bryła dzisiejszej świątyni, wynosząca się ku górze, jest owocem przebudowy kościoła w stylu barokowym, przeprowadzonej z końcem XVII wieku. Obok kościoła św. Ducha znajduje się klasztor dominikanów założony w XVI wieku, zamieniony przez władze carskie na więzienie, w którym osadzano polskich i litewskich patriotów oraz powstańców. W roku 1993 w kościele św. Ducha spotkał się z polskimi katolikami Papież Jan Paweł II i odprawił tam Mszę św.

Pierwsza informacja o pobycie dominikanów w Wilnie pochodzi z roku 1321, z czasów Giedymina. Nie wiadomo jednak, w którym konkretnie miejscu się osiedlili ani jak długo przebywali w pogańskim wówczas mieście. Wedle tradycji, pierwszy kościół znajdujący się na miejscu dzisiejszej świątyni p.w. św. Ducha został ufundowany w czasach Jagiełły i Witolda. W roku 1501 kościół został przez króla Aleksandra Jagiellończyka przekazany dominikanom. Gotyckie zabudowania spaliły się na początku XVII w.
Kolejny barokowy, ale jeszcze nieukończony klasztor, spalony został w roku 1655 przez wojska moskiewskie podczas wojny polsko-rosyjskiej. Trzecią świątynię dominikanie wznieśli w latach 1679–1688, jednak w latach 1726, 1748, 1758 i ta została zniszczona przez kolejne pożary.
W drugiej połowie XVIII wieku, na zrębie dawnych murów, wzniesiona została nowa, późnobarokowa świątynia. W odróżnieniu od większości świątyń wileńskich nie była ona nigdy zamknięta i przetrwała jako katolicki obiekt sakralny zarówno czasy zaborów Polski (część kościołów zamieniono wtedy na cerkwie prawosławne), jak i czasy sowieckie.

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku została przejęta przez dominikanów z polskiej prowincji tego zakonu. Obecnie jest to tzw. kościół polski – dziś jedyny, w którym sprawuje się liturgię tylko w języku polskim.
W roku 1948 z zamykanego wtedy kościoła św. Michała przeniesiono do kościoła św. Ducha obraz Jezusa Miłosiernego namalowany w roku 1934 przez polskiego artystę Eugeniusza Kazimirowskiego według wskazówek s. Faustyny Kowalskiej. W tym samym jeszcze roku obraz został wywieziony do wsi Nowa Ruda. Obraz wrócił do Wilna, do kościoła św. Ducha, staraniem ks. Tadeusza Kondrusiewicza, obecnego arcybiskupa Mińska na Białorusi, i stał się celem licznych pielgrzymek. W roku 2005, decyzją metropolity wileńskiego kard. Bačkisa, został przeniesiony do pobliskiego kościoła św. Trójcy.

Architektem projektującym świątynię był Jan Krzysztof Glaubitz. Świątynia jest dziś wciśnięta pomiędzy zwartą zabudowę ulicy oraz budynek klasztoru. Imponujący efekt uzyskał architekt przez zakończenie nawy rokokowymi szczytami z wysoką, 51-metrową kopułą. Dzięki temu zabiegowi kościół widziany z pewnej odległości – np. w panoramie miasta z jednego ze wzgórz, jest jedną z najbardziej okazałych i charakterystycznych budowli. Od strony ulicy widoczny jest jedynie rokokowy portal z herbem Rzeczypospolitej i Wazów.
Autorem dekoracji wnętrza tej świątyni był Franciszek Ignacy Hoffer. Jest ono jednolite i bogate w sztukaterie. Na wyposażenie wnętrza składa się 16 rokokowych ołtarzy o znacznych rozmiarach. Główny ołtarz przedstawia Trójcę św.: błogosławiący Bóg Ojciec jest umieszczony w górnej części ołtarza, Jezus na krzyżu w centralnej, a Duch Święty w postaci gołębicy na dole, nad tabernakulum. Przy ołtarzu Jezusa Miłosiernego znajduje się ołtarz św. Rafała Kalinowskiego, polskiego karmelity, który był przez długi okres związany z kościołem św. Ducha, przy którym mieszkał wraz z rodzicami. Godna uwagi jest też ambona połączona w jedną całość z konfesjonałem. W tylnej części kościoła zachowały się dwa ocalałe z pożarów XVIII-wieczne portrety przedstawiające króla Aleksandra Jagiellończyka oraz jego spowiednika ks. Korczaka na tle pierwszej, gotyckiej jeszcze świątyni.

Na chórze kościoła znajdują się organy z roku 1776 sprowadzone z Królewca. Jest to najstarszy zachowany instrument na Litwie. Organy mają ponad dwieście lat i pochodzą z epoki baroku. Obecnie świątynia p.w. św. Ducha jest kościołem Polonii wileńskiej.

Tekst i zdjęcia Leszek Wątróbski
Szczecin