Chodzi o Księgarnię Polską w Petersburgu i działalność jej kolejnych właścicieli, a szczególnie losy tragicznie zmarłego ostatniego kierownika i współwłaściciela, Ferdynanda Marka Heidenreicha.
Księgarnia powstała w roku 1879, kiedy to adoptowany syn znanego drukarza i księgarza warszawskiego Józefa Ungra – Gracjan (1853–1911), otworzył w stolicy Rosji księgarnię polską. Zgodnie też z dobrym obyczajem kupieckim, syn nadał firmie nazwisko swego nieżyjącego już i przybranego ojca Józefa Ungera.
W roku 1881 zarządcą księgarni został Henryk Gliński. Dwa lata później stał się jej właścicielem i prowadził ją jako Księgarnię Polską. Gliński redagował i wydawał "Gwiazdę", kalendarz petersburski premiowy, ilustrowany, literacki, społeczny i informacyjny. W wydaniu na rok 1884 znajdujemy ogłoszenie: Księgarnia Henryka Glińskiego (dawniej Józefa Ungra) w Petersburgu, plac Kazański 7, za soborem. Z dniem pierwszego grudnia v. st. (veteris styli) księgarnia polska egzystująca od 1879 r. przeszła na moją własność.
Gliński posiadał na składzie i sprowadzał liczne książki polskie. Przy księgarni istniała zaś wypożyczalnia książek i czasopism. Poza działalnością wydawniczo-księgarską zajmował się również tłumaczeniem na język rosyjski pozycji z literatury polskiej. Przetłumaczył m.in.: "Starą baśń" J. Kraszewskiego, "Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela", "Starego sługę", "Latarnika" H. Sienkiewicza. Zajmował się też wydawaniem prac popularnonaukowych.
W roku 1886, z przyczyn finansowych, Gliński sprzedał księgarnię Bronisławie Rymowiczowej, żonie petersburskiego lekarza. Rok później księgarnię przejął Erazm Piltz (1851-1929), ożeniony z córką Bronisławy Rymowiczowej.
Piltz wspólnie z Władysławem Spasowiczem założył w Petersburgu tygodnik "Kraj". Rozwinął również ożywioną działalność wydawniczą. Wydawał prace z zakresu historii, filozofii, literatury, książki dla dzieci. W latach 1889, 1890, 1892, 1893 wydawał "Katalog Księgarni Polskiej Br. Rymowicz w Petersburgu". Przy księgarni prowadził zaś nadal wypożyczalnię książek polskich, w której w roku 1892 znajdowało się ponad 2 tys. woluminów.
Z czasem Piltz przeniósł księgarnię do obszerniejszego lokalu przy ul. Kazańskiej 26.
W tamtym czasie księgarnia, kierowana przez Kazimierza Grendyszyńskiego (1866–1906), znacznie powiększyła obroty i rozwinęła działalność wydawniczą. Najlepszy okres to lata 1893–1903, kiedy księgarnię nabył Kazimierz Grendyszyński. Nowy właściciel przeniósł firmę na ulicę Jekateryńską 2. Grendyszyński był świetnym księgarzem i wytrwałym, energicznym, doświadczonym wydawcą. W ciągu 10 lat jego nakładem ukazało się kilkadziesiąt wartościowych dzieł naukowych i literackich – m.in. takich autorów, jak: P. Chmielowski, W. Gomulicki, T. Lenartowicz, E. Orzeszkowa, W. Przyborowski.
W roku 1898 wydał 10 tomów "Żywotów sławnych Polaków". Grendyszyński położył też wielkie zasługi dla polskiej literatury, wydając dzieła, które nie przynosiły zysku, oraz takie, które z powodów cenzuralnych nie mogły ukazywać się w Polsce. Księgarnia jego przez szereg lat była składnicą nielegalnej literatury, przemycanej do Królestwa. Grendyszyński wydawał katalogi nakładowe – m.in. "Katalog Księgarni Polskiej w Petersburgu" (1894), "Katalog książek do nabycia w księgarni…" (1895), "Katalog książek dla dzieci i młodzieży…" (1899). Działalność wydawnicza pochłonęła oszczędności właściciela Księgarni Polskiej, a wytężona praca nadwątliła zdrowie. W tej sytuacji Grendyszyński postanowił firmę zlikwidować.
Z likwidacją księgarni nie mogła pogodzić się Polonia w Petersburgu. W krótkim czasie zebrano 20 tys. rubli i kilkunastu zamożniejszych przedstawicieli kolonii polskiej założyło Polską Spółkę Udziałową, która nabyła księgarnię od Grendyszyńskiego.
Leszek Wątróbski
Szczecin
