Zaraz po zgaszeniu światła zaczął imitować Guzika, tj. kręcić się na krześle i "nerwowo" ściskać palce sąsiadek, a równocześnie – bardzo powoli – niby to poprawiając zdrętwiałe członki, zbliżać ręce ku środkowi. Gdy w pewnej chwili ręce jego dotknęły się, reszta była dziełem niespodzianie łatwym. Po prostu zaczepił mały palec sąsiadki z lewej strony o mały palec sąsiadki z prawej i – miał obie ręce wolne. Uwolnił się z "łańcucha" nie wzbudziwszy najmniejszego podejrzenia sąsiadek.

Co tam wyprawiał w ciemności, mając wolne ręce, to rzecz drugorzędna. Tyle tylko, że nie mając w kieszeni żadnego preparatu fosforyzującego, nie mógł zademonstrować guzikowych kulek zielonych. Gdy po paru histerycznych piskach zapalono światło, Tadeusz lojalnie przyznał się do kawału. Ale nikt mu jakoś nie wierzył. Nie uwierzył, gdy napisał i rozesłał (anonimowo) w kopiach uczestnikom seansu wierszyk tej treści:

Gdy umrę, duch mój wolny od ziemskich kłopotów
Poleci tam, gdzie w mrocznej ciszy nad stolikiem
Czeka mnie pół tuzina skupionych idiotów,
Zgromadzonych pobożnie na seans z Guzikiem.
Będę im dmuchał w oczy i szczypać w siedzenia,
Aż ich spirytystyczne przejdzie na wskroś mrowie
I poczują mistyczny lęk. Na zakończenie
Będę ich bił kolejno czymś twardym po głowie.

Albowiem był to okres wytężonej twórczości poetyckiej Tadeusza Ipohorskiego-Irteńskiego. Niestety prawie wszystkie poezje jego uległy zniszczeniu i zapomnieniu. Tadeusz zachował w pamięci i podyktował mi tylko jeden jeszcze wiersz, jako wiernie oddający jego filozofię i nastroje w okresie przełomowym między pierwszą i drugą młodością.

OTRZĄSANIE GRUSZEK

Już się nie łudzę, nie trwożę, nie zwierzam.
Nic nie chcę widzieć dalej swego nosa.
Pod gruszą leżę, nogą w pień uderzam,
Otrząsam gruszki i ćmię papierosa.
Że tam coś kiedyś, lub że tam ktoś komu,
Że komuś szczęście skradł los, ułud złodziej,
I ktoś strychniny zażył zamiast bromu
A cóż to wszystko mnie w gruncie obchodzi!
Tak mi daleka "wieczysta kobiecość"!
Już na myśl o niej diabli mnie nie biorą.
Patrzę jak niebo przez liście prześwieca,
Jak słońce w trawie gra złocistą morq.
Jaszczurka z trawy wygląda ciekawie.
Ślimak na ścieżce wystawia mi różki.
Pod gruszą leżę, ze słońcem rozmawiam,
Ćmię papierosa i otrząsam gruszki.
Westchnieniem kosmos wciągnąłem dziś w płuca.
Paryż, Warszawa. Pińsk czy Saragossa?
To nie gra roli! Ze słońcem się kłócę,
Otrząsam gruszki i ćmię papierosa.

W lipcu 1924 Tadeusz Irteński dostał list od pana Włodzimierza Dworakowskiego, obecnie naczelnika wydziału bezpieczeństwa w Urzędzie Delegata Rządu w Wilnie. (Delegatem rządu był pan Walery Roman). Pan Dworakowski proponował mu stanowisko kierownika oddziału w 6. stopniu służbowym. Miał do wyboru: albo długie lata aplikacji adwokackiej w nasyconej adwokatami Warszawie, albo stanowisko kierownicze z perspektywą pięknej kariery administracyjnej. Zgodził się bez namysłu.

Opuścił Warszawę bez żalu, zwłaszcza że do Wilna miał dawny sentyment. Pierwszego dnia w Wilnie, po męczących wizytach urzędowych i prywatnych wrócił po wczesnym obiedzie do Hotelu Europejskiego, zdjął marynarkę i wyciągnął się na łóżku, aby się trochę zdrzemnąć. Było gorące popołudnie sierpniowe. Otwarte okna numeru wychodziły na dziedziniec.

Z dziedzińca dolatywały jakieś krzyki.

– Powiedz dla jego, żeby był cicho! – irytował się z góry śpiewny głos kobiecy. A z dołu głos chłopięcy – też śpiewny – powtarzał półgłosem.

– G.... nieszczęsne! g.... nieszczęsne!

"Litwo, ojczyzno moja" – pomyślał Tadeusz, zasypiając.

Rozdział XVII

DUCH STAREGO WILNA

Tadeusz był po raz pierwszy w Wilnie latem roku 1910 na ślubie wuja Mariana Prębskiego z panną Zofią Kiersnowską. Później przelotnie – przy Niemcach – uciekając z Mińska w grudniu 1918. Po czternastu latach Wilno zmieniło się o tyle, że na rogach stali nie stójkowi w białych letnich kitlach, ale policjanci w granatowych mundurach i że szyldy i napisy były polskie.

Poza tym zewnętrznie miasto mało się zmieniło. Po staremu na najbardziej reprezentacyjnym odcinku prospektu Świętojerskiego – obecnie ulicy Mickiewicza – klekotały klawisze chodnika drewnianego. Po staremu na szczycie Góry Zamkowej stała rosyjska "kałancza" – tyle tylko, że nie było strzału armatniego w południe, i z baszty, która dopiero w dziesięć lat później została rekonstruowana i na cześć konserwatora wileńskiego nazwana żartobliwie "basztą Lorenza", powiewał dwubarwny sztandar polski.

Po staremu latem chodziło się na obiad do lokalu letniego Klubu szlacheckiego u podnóża Góry Trzykrzyskiej, którą starzy wilnianie dawnym nawykiem nazywali Górą Klubową. Jeszcze ucywilizowani Żydzi wileńscy używali w miejscach publicznych – z pewną nawet ostentacją – języka rosyjskiego, a ulicznicy pod wpływem znajomości rosyjskiej litery "x" z odpowiednich napisów na płotach nazwę kina "Lux" wymawiali "luch".

Trwał duch starego Wilna. Na straży tego ducha stał pan Czesław Jankowski. W swych ciętych, brylantowym piórem pisanych felietonach w "Słowie" potrafił lekką drwiną uciąć macki podstępnie podpełzającej hydrze obcych Wilnu naleciałości – przeważnie importowanych i z pieczątką "made in Galilee". A macki te starały się wśliznąć wszędzie: do urzędów, do prasy, do teatru, do towarzystw kulturalnych i społecznych.

On to m.in. prowadził zacięty bój przeciwko idiotycznej nazwie "Kaziuk" zamiast "św. Kazimierz". Następcy jego – czy miał zresztą następców? – bój ten przegrali wskutek "kresowej" indolencji.

Na straży ducha starego Wilna stał też pan Ferdynand Ruszczyc, który już był spoczął na laurach jako wielki malarz impresjonistyczny, a obecnie poświęcał cały swój czas pracy naukowej i kulturalnej. Był dziekanem wydziału sztuki na uniwersytecie wileńskim, a jednocześnie "otwierał oczy naprzód wilnianom, później Polsce, potem zagranicy na piękno Wilna".

Z konferencji debatującej nad kolorami, na jakie mają być pomalowane nowe autobusy wileńskie, biegnie, by oprowadzać po Wilnie gości zagra- nicznych – Francuzów, Anglików czy Węgrów – i objaśniać im "zaklęte w kamieniu" misterium wnętrza kościoła św. Piotra i Pawła na Antokolu: objaśniać, np. dlaczego z jednej strony nawy stoi figura konającego św. Sebastiana, a na ukos z drugiej strony patrzy na niego, zasłaniając dłonią czoło od słońca, żołnierz rzymski w hełmie. Sarkano, że się "rozmienia na drobne". On słyszy te sarkania i tylko uśmiecha się dobrodusznie, bo wie, że sprawuje w Wilnie "dyktaturę artystyczną" i że znaczenie tej dyktatury to rzecz ważniejsza, niż namalowanie jeszcze paru obrazków, które – kto wie – może już nie obudzą takiego zachwytu, jak młodzieńcze, na swoje czasy rewolucyjne "Nec mergitur" lub "Ballada".

Duch starego Wilna wciąż trwa, ale dużo rzeczy odeszło, by już nigdy nie wrócić. Przed wojną Wilno huczało w karnawale od najautentyczniejszych balów arystokratycznych. Niekoronowaną królową karnawałów wileńskich była Klementyna z Potockich Tyszkiewiczowa, ordynatowa na Birżach, rezydująca w pałacu na rogu Nadbrzeżnej i Antokolskiej, który później mieścił bibliotekę Wróblewskich. Pani Klementyna słynęła z bardzo wysokiego wzrostu i wspaniałych toalet, które po karnawale sprzedawała pani Sorze Kłok słynącej jeszcze za czasów Tadeusza ze sprzedaży "resztek" i innych drobnych artykułów damskich. Historia zanotowała taką anegdotę o jednej z tych transakcji. Pani Sora Kłok zobaczywszy piękną suknię zaczęła cmokać z zachwytu:

– Pani hrabino, pani hrabino, ale kto to kupi, kto...

– No może jakaś dmimondenka – odpowiada pani Klementyna.

– Kto taki, kto? Może pani hrabina da adres.

– Ach Boże, no może jakaś kokota...

– Kokota? Kto to taki? Może adres...

– No może jakaś kurwa – mówi zrozumialej hrabina.

Pani Sora Kłok podniosła oczy na wyższą od niej o dwie głowy panią Klementynę:

– Ale gdzie taką kurwę jak pani hrabina znaleźć! – powiedziała z westchnieniem.

"Drugą" królową karnawałów była księżna Michałowa Ogińska, mająca piękny pałacyk na Świętojerskim zaułku. Podczas okupacji niemieckiej odwiedził ją w tym pałacyku Wilhelm II. Za czasów Tadeusza pałacyk ten był już własnością Banku Gospodarstwa Krajowego.

Otóż te wszystkie bale prywatne, wszystkie te "Achy", o których wspomniałem w "Dzieciństwie i młodości Tadeusza Irteńskiego", należały już do przeszłości. Szlachta utytułowana albo bawiła się gdzie indziej, albo siedziała po swych majątkach. Do Wilna wpadała głównie w interesach, zatrzymując się albo w hotelu, albo u znajomych, albo – rzadziej – we własnym pied-terre. Ponieważ żadne większe miasto nie może istnieć bez śmietanki towarzyskiej, przeto surogatem arystokracji stały się domy Bohdanowiczów, Mohlów, Kognowickich, Klottów, Łęskich, Chomińskich oraz pani z Jeleńskich Mieczysławowej Jeleńskiej zwanej "papieżycą".

Ale z biegiem lat i te domy zostały – jak to wykażę w dalszym ciągu tej kroniki – odsunięte w cień: w przededniu drugiej wojny światowej Wilno było już miastem w dziewięćdziesięciu dziewięciu procentach zurzędniczonym i "zmilitaryzowanym".

Echem dawnych chyba czasów była też religijność towarzystwa wileńskiego – przynajmniej jeżeli chodzi o formy zewnętrzne. Tadeusz aż zaniemówił, gdy go pewna przystojna panienka wileńska spytała znienacka:

– W jakim kościele był pan w niedzielę na mszy świętej?

Trochę później ta sama panienka bardzo się zmartwiła, gdy się dowie-działa, że Tadeusz nie chodzi do spowiedzi i komunii. Tego rodzaju pytania i zmartwienia były w Mińsku nie do pomyślenia. Osiadłszy jednak w Wilnie, jako w przybranej ojczyźnie, Tadeusz musiał jakoś się dostroić do miejscowych obyczajów. Załatwił sprawę kompromisowo: wzorem innych młodzieńców wileńskich przychodził co niedzielę o wpół do dwunastej pod barokowy kościółek św. Jerzego, gdzie się odbywały późne msze dla socjety wileńskiej i na placyku przed kościołem robił z przyjaciółmi przegląd pań i panienek wychodzących ze świątyni.

Duch tradycji i zacofania ścierał się z nowymi prądami. Z wizytami wciąż chodzono w żakietach ze spodniami w prążki, choć na zachodzie strój ten już od szeregu lat został zachowany tylko w służbie dyplomatycznej. Znikły wielkie bale prywatne, ale odbywały się wielkie bale publiczne: bal pod hasłem "Chleb głodnym dzieciom" zwany popularnie balem wojewódzkim, odbywał się bowiem w salach pałacu Rzeczypospolitej, tego samego pałacu, gdzie ongi stawał Aleksander I i Napoleon I, a potem mieszkał Murawjow i gubernatorzy wileńscy. Albo bal morski na rzecz Ligi Morskiej, Rzecznej
i Kolonialnej. Odbywały się rzecz jasna prywatne wieczorki tańcujące.

Ale na balach i balikach dominowały po staremu dwa tańce – walc i mazur.

Shimmy i one-step stawiały pierwsze nieśmiałe kroki, przy czym tańczono je z fantazją, tj. z figurami. Jak powiadali chłopi białoruscy: "Ciapier pany usio tańcujuć tolki dwa tancy – szmiaju i ustemp". Na tango długo krzywiono się, jako na taniec nieprzyzwoity. Gdy Tadeusz zatańczył tango na balu morskim z przystojną aktoreczką z "Lutni", towarzyszyły im zaledwie trzy czy cztery pary, a panienka, której wtedy asystował, oburzyła się do tego stopnia, że opuściła ostentacyjnie bal – śmiertelnie obrażona.

Latem wyruszano parostatkiem na plaże nadwilejskie – do Wołokumpi lub do Werek. Tadeusz napisał w "Słowie" cały felieton o plażach podwileńskich zaczynający się od słów: "Wenecja ma Lido, Wilno ma Wołokumpię". Mówił w nim, że Wołokumpia stanowi "płuca Wilna" i że plażowanie wywiera zbawienny wpływ na ogólną higienę i czystość. Istotnie nie wypada przecie przyjeżdżać na plażę z brudnymi nogami. Myło się więc nogi, a za jednym zamachem całe ciało. Woda bieżąca i wanny zjawiły się nawet w takich mieszkaniach, gdzie inne wygody były, jak za czasów filareckich, wynoszone.