Zasadą jest, iż w pierwszej kolejności mogą o tym zdecydować rozwodzący się rodzice (wspólne porozumienie co do sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej, miejsca stałego zamieszkania dziecka oraz sposobu kontaktów rodzica z dzieckiem, z którym nie będzie mieszkać). Sąd ma obowiązek uwzględnić taki układ rodziców pod warunkiem, iż nie będzie on sprzeczny z dobrem dziecka – jego rozwojem osobistym. W razie wystąpienia takiej sytuacji sąd może zaproponować zmianę sposobu kontaktowania, którą rodzice mogą zaakceptować. W razie gdy nie uda się uzyskać porozumienia rodziców, sąd podejmuje decyzję z urzędu. Następuje to zawsze po uprzednim wysłuchaniu oświadczeń rodziców.

W prawie polskim istnieje również możliwość ograniczenia kontaktów rodzica z dzieckiem. Aby do tego doszło, sąd musi najpierw orzec o pozbawieniu lub ograniczeniu władzy rodzicielskiej rodziców lub rodzica dziecka. Sąd może ograniczyć lub pozbawić kontaktów z dzieckiem, gdy wymaga tego jego dobro. Ograniczenie to może polegać na całkowitym zakazie kontaktów z dzieckiem lub ograniczeniu kontaktów do określonych sposobów porozumiewania się na odległość. Sąd ma obowiązek orzec o całkowitym zakazie kontaktów rodzica z dzieckiem, jeżeli poważnie zagraża to dobru dziecka lub je narusza – orzeczenie takie zapada tylko wyjątkowo. Dobro dziecka rozumiane jest bardzo szeroko i z zasady uważa się, iż kontakty z rodzicami mu służą.

Orzeczenie o kontaktach następuje po przeprowadzeniu osobnej sprawy sądowej w tym zakresie lub w ramach toczącego się postępowania w sprawie o rozwód lub separację. Postępowanie w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej lub kontaktów wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub separację ulega z urzędu zawieszeniu. W tym czasie istnieje możliwość orzekania o kontaktach w postępowaniu zabezpieczającym. Gdy w wyroku rozwodowym zostanie zawarte rozstrzygnięcie w przedmiocie władzy rodzicielskiej lub sposobu kontaktów, wcześniejsze postępowanie ulega umorzeniu.

Uprawnienia do kontaktowania z dzieckiem przysługują nie tylko rodzicom, ale również rodzeństwu, dziadkom, powinowatym w linii prostej, a także innym osobom, jeśli sprawowały przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem.

Ograniczenie kontaktów z dzieckiem może polegać m.in. na: zakazie spotykania się z dzieckiem, zakazie zabierania go poza miejsce stałego pobytu, nakazaniu kontaktów tylko w obecności drugiego rodzica lub opiekuna, kuratora sądowego lub innej wskazanej przez sąd osoby, ograniczeniu kontaktów do określonych sposobów kontaktowania się na odległość lub zakazie porozumiewania się na odległość.

Polska procedura sądowa przewiduje również odpowiednie narzędzia w przypadku niewywiązywania się rodziców z orzeczonych kontaktów. Sąd opiekuńczy może w takim przypadku:
- zobowiązać osobę uprawnioną do kontaktu lub osobę, która opiekuje się dzieckiem, do pokrycia kosztów podróży i pobytu dziecka lub także osoby mu towarzyszącej, w tym także kosztów powrotu do miejsca stałego pobytu,
- zobowiązać osobę sprawującą pieczę nad dzieckiem do złożenia odpowiedniej sumy pieniężnej do depozytu sądowego w celu pokrycia wydatków na wypadek niewykonywania lub niewłaściwego wykonania obowiązków wynikających z postanowienia o kontaktach,
- odebrać od osoby uprawnionej do kontaktu lub sprawującej pieczę nad dzieckiem przyrzeczenia odpowiedniego zachowania.

Od sierpnia 2011 r. wprowadzono w polskiej procedurze cywilnej nowe rozwiązania umożliwiające nakładanie kar finansowych na rodziców łamiących narzucone przez sąd reguły postępowania. Wysokość tych kar uzależniona jest od sytuacji majątkowej ukaranego i od liczby dokonanych przez niego naruszeń. W pierwszej kolejności sąd może w obliczu istnienia uzasadnionej obawy naruszania określonych reguł zagrozić nałożeniem kary pieniężnej na rzecz osoby uprawnionej. W zależności od sytuacji pieniądze może zapłacić osoba sprawująca pieczę nad dzieckiem na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu lub osoba uprawniona do kontaktu na rzecz osoby sprawującej pieczę nad dzieckiem. Dotyczy to również osób łamiących całkowity zakaz kontaktowania się z dzieckiem. Na postanowienie sądu w tym przedmiocie przysługuje zażalenie.

Jeżeli sądowe ostrzeżenie o nakazie zapłaty określonej sumy pieniężnej nie poskutkuje i osoba taka narusza w dalszym ciągu określone zasady kontaktu, sąd orzeknie obowiązek zapłaty orzeczonej kary pieniężnej. Kwota ta zależy od liczby naruszeń i może być zmieniona, tylko gdy zmieniła się sytuacja majątkowa zobowiązanego. Tu również przysługuje zażalenie. Prawomocne postanowienie sądu w tym zakresie jest od razu tytułem wykonawczym i pozwala na dokonanie egzekucji z całego majątku dłużnika po uprzednim złożeniu odpowiedniego wniosku do komornika.

Osobie, która poniosła szkodę na skutek niewywiązywania się z orzeczeń sądowych przez osobę sprawującą pieczę nad dzieckiem przysługuje od niej zwrot uzasadnionych wydatków. Chodzi tu o wydatki związane z przygotowaniem kontaktu, koszty podróży i pobytu dziecka lub także osoby mu towarzyszącej i koszty podróży do miejsca stałego pobytu. Prawomocne postanowienie sądu w tym zakresie jest również tytułem wykonawczym uprawniającym do egzekucji komorniczej.

Do dbałości o prawidłowy rozwój dziecka m.in. przez zapewnienie mu kontaktu z rodzicami zobowiązują oprócz polskiego prawa krajowego również regulacje międzynarodowe. W 1991 r. Polska podpisała w tym zakresie Konwencję o prawach dziecka przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 20 listopada 1989 r. Państwa sygnatariusze tej konwencji zobowiązały się do dbania o to, by dziecko nie zostało oddzielone od rodziców wbrew ich woli. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy o tym oddzielaniu zdecydują – zgodnie z obowiązującym prawem i po przeprowadzeniu odpowiedniej procedury – odpowiednie instytucje państwowe pozostające pod kontrolą sądu. Taka decyzja jest konieczna w przypadku istnienia zaniedbań lub nadużyć ze strony rodziców dziecka.

Dziecko, którego rodzice na skutek rozwodu przebywają w różnych państwach, ma prawo do utrzymywania regularnych, osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców. Państwa, które podpisały konwencję, mają obowiązek respektować prawo dziecka i jego rodziców do opuszczenia każdego kraju, w tym własnego, oraz powrotu do ich własnego kraju. Konwencja ta gwarantuje prawo do kontaktu również w razie zatrzymania, uwięzienia, deportacji jednego lub obojga rodziców dziecka. Władze państwa mają obowiązek podać dziecku istotne informacje dotyczące miejsca pobytu nieobecnego członka rodziny, gdy nie zagraża to dobru dziecka.

adw. Monika Skrzypek-Paliwoda
reprezentująca w całym kraju sprawy
Polaków powracających do Ojczyzny,
prowadząca Kancelarię Adwokacką w Polsce
pod nazwą SEMPER LEX Prawo i Podatki