Tej, którą spotkałem niegdyś na brzegu "wielkiej, lazurowej, słonej wody" u stóp piętrzących się czerwonych skał, a dla której przechowałem wierną miłość do dnia, gdy stała się moją Eleer-Bałasyr, owianą legendami prastarego Erdeni-Dzu, poświęcam tę opowieść o swojej męczeńskiej włóczędze przez serce tajemniczej, obudzonej Azji.

Ant. Ossendowski
Warszawa, 1923 r.

Część pierwsza

Przez kraj krwi i przez kraj wiecznego pokoju

Przyczyny mojej podróży

Przed nawałnicą bolszewicką musiałem uchodzić z Petersburga na Syberję jeszcze w roku 1918. Do stycznia roku 1920 przebywałem na Syberji, gdzie rządy bolszewickie zastąpił rząd adm. Kołczaka, zgubionego przez wpływy monarchistów i przez nieudolnych ministrów. Po katastrofie syberyjskiej, gdy Kołczak został stracony w Irkucku, gdy 5. polska dywizja syberyjska była już w zdradzieckich rękach bolszewików, którzy szybko zalewali kraj cały, bez boju posuwając się na wschód za resztkami zdemoralizowanej armji rządu syberyjskiego, na Syberji zaczęły się prześladowania Polaków.
Wystarczało mieć nazwisko o brzmieniu polskiem, żeby być skazanym na śmierć. Musiałem więc myśleć o dalszej ucieczce.

Na początku roku 1920 los rzucił mię do Krasnojarska, miasta położonego u brzegu wielkiej i pięknej rzeki Jenisej, której źródła rodzą się w górach Urianchaju, a ujście ginie w Oceanie Lodowatym.

Z kilku Polakami układaliśmy plan ucieczki do Urianchaju i dalej – do Mongolji, Chin, Europy... lecz wypadki zmieniły nasze zamiary. Znajomi moi zostali aresztowani i umarli na tyfus plamisty w więzieniu, a grupa katów bolszewickich przybyła po mnie i, wypadkowo nie zastawszy mnie w domu, uczyniła na mnie zasadzkę.

Uprzedzono mię w porę. Przebrawszy się w ubranie wieśniacze, wyszedłem pieszo za miasto, wynająłem pierwszego lepszego Sybiraka, powracającego na wieś do domu, i po kilku godzinach byłem już o 40 kilometrów od Krasnojarska, w małej wsi, otoczonej ze wszystkich stron gęstym lasem syberyjskim, czyli, jak go nazywają chłopi miejscowi – "tajgą". Tu przyjaciele przysłali mi karabin, 300 naboi, siekierę, nóż, kożuch, herbatę, suchary, sól i kociołek. Po kilku dniach ten sam chłop odwiózł mię w głąb lasu, gdzie stała porzucona przez właściciela chata, na wpół spalona, lecz używana jeszcze na nocleg przez miejscowych myśliwych.

Od onego dnia stałem się pierwotnym człowiekiem, lecz nie przypuszczałem wtedy, że to może potrwać tak długo.

Nazajutrz po przybyciu do tajgi, wyszedłem na polowanie i o kilkadziesiąt kroków od chaty zabiłem dwa olbrzymie głuszce. Dalej spostrzegłem ślady jeleni i przyszedłem do przekonania, że braku pożywienia odczuwać nie będę.

Jednak pobyt mój w tem miejscu został raptownie przerwany.

Tajemniczy przyjaciel

Powracając po kilku dniach z polowania do schroniska, spostrzegłem dym, wychodzący z komina chaty. Z wielką ostrożnością skradając się do domu, zauważyłem dwa osiodłane konie, a przy siodłach żołnierskie karabiny. Zorjentowałem się odrazu, że dwaj nieuzbrojeni ludzie nie mogą dla mnie stanowić poważnego niebezpieczeństwa, gdyż posiadałem doskonały Manlicher.

Niepostrzeżony obszedłem chatę od strony tej ściany, która nie miała okien, i nieoczekiwanie wszedłem do izby. Z ławki z przerażeniem porwało się dwóch żołnierzy. Byli to bolszewicy, gdyż na barankowych kołpakach mieli umocowane czerwone gwiazdy, a na piersiach kożuchów – czerwone, brudne kokardy.

Po powitaniu usiedliśmy. Żołnierze zdążyli już przyrządzić herbatę i, popijając ją, wszczęliśmy rozmowę. Żeby odwrócić od siebie ich uwagę i podejrzenie, opowiedziałem, że jestem myśliwym z pewnej dalekiej wioski i żem tu zamieszkał, gdyż od dawna już wytropiłem kilka gniazd soboli. Od bolszewików zaś dowiedziałem się, że z miasta posłano do tajgi wielki oddział jazdy, który zatrzymał się stąd o 15 kilometrów, ich zaś wysłano na wywiad, aby sprawdzili, czy nie włóczą się po lasach jakieś podejrzane osobistości.

– Pojmujesz, towarzyszu, – rzekł jeden z żołnierzy – że szukamy kontrrewolucjonistów i że będziemy ich rozstrzeliwali...

Lecz ja domyśliłem się tego już od dawna i nie potrzebowałem bynajmniej jego wyjaśnień.

Myśli moje były skierowane ku temu, aby przekonać nieproszonych gości, że jestem zwykłym myśliwym syberyjskim, nie mającym nic wspólnego z kontrrewolucją. Jednocześnie myślałem o konieczności natychmiastowego przeniesienia się po odjeździe bolszewików w inne, bardziej bezpieczne miejsce.

Zapadał wieczorny zmrok. Twarze moich gości stały się jeszcze mniej pociągające. Żołnierze wyjęli z torby butelkę spirytusu i zaczęli pić, zakąsując chlebem i popijając gorącą herbatę. Alkohol szybko działał, i bolszewicy, wymachując rękoma i uderzając pięściami w stół, zaczęli głośno rozmawiać, przechwalając się ilością zabitych "burżujów". Śmiejąc się ohydnie, opowiadali sobie wzajemnie o wesołych dniach w Krasnojarsku, gdy wyłapywali znienawidzonych kozaków i spuszczali ich pod lód Jeniseju. W końcu żołnierze zaczęli się o coś spierać, lecz prędko ich to znużyło i powoli zabierali się do snu.

– Pójdę już konie rozkulbaczyć i przyniosę karabiny – rzekł młodszy i, przeciągając się, podniósł się z ławki.

W tej chwili drzwi, prowadzące na dwór, szeroko się rozwarły; do izby wpadły gęste obłoki mroźnej pary, i prąd zimnego powietrza wionął na nas. Gdy mgła opadła, zobaczyliśmy w izbie wysokiego barczystego chłopa w kosmatej barankowej czapie i w szerokim kożuchu. W ręku trzymał karabin, a z poza pasa wyglądała ostra siekiera, z którą Sybirak – myśliwy nigdy się nie rozstaje. Bystre, przenikliwe, połyskujące, prawie zwierzęce oczy nieznajomego badawczo zatrzymały się na każdym z obecnych. Po chwili zdjął czapkę, przeżegnał się i cicho zapytał:

– Kto tu gospodarz?

– Ja! – odezwałem się.

– Czy mogę przenocować? – spytał.

– Proszę, miejsca dość – powiedziałem.

– Napijcie się herbaty, jeszcze gorąca.

Nieznajomy tymczasem zaczął powoli zdejmować kożuch, nie przestając obserwować ludzi i przedmioty. Rzucił kożuch w kąt izby, przykrywając nim karabin, i pozostał w wynoszonych skórzanych kurcie i spodniach wsuniętych w długie wojłokowe buty. Twarz miał zupełnie młodą, drwiącą i piękną.

Połyskiwały białe zęby i badawcze, przenikliwe oczy. Powichrzona, mocno przyprószona siwizną czupryna i głębokie zmarszczki dokoła ust świadczyły o burzliwem życiu.

Nieznajomy, wciąż się rozglądając, usiadł na ławce i z jakąś szczególną pieczołowitością położył obok siebie siekierę.

– Czy to żona twoja – ta siekiera? – pijanym głosem zapytał go jeden z żołnierzy.

Chłop powolnie podniósł na pytającego nagle zabłysłe oczy i cichym, jakimś skradającym się głosem odpowiedział:

– Różni ludziska błąkają się teraz po lasach, więc z siekierą bezpieczniej...

Zamilkł i zaczął namiętnie pić gorącą herbatę. Jednakże zauważyłem, że kilka razy ostrożnie mi się przyglądał, a oczy jego ustawicznie biegały po izbie, jak gdyby szukając odpowiedzi na jakieś wątpliwości.

Na pytania żołnierzy nieznajomy odpowiadał oględnie i powolnie, a potem postawił swój kubek, wywróciwszy go dnem do góry na znak zadowolenia, podniósł się i rzekł:

– Pójdę na chwilę do swego konia, a zarazem i wasze rozkulbaczę...

– Oj, dziękuję – zawołał młodszy żołnierz, prawie już śpiący.

– Nie zapomnij tylko przynieść do izby nasze karabiny...

– Dobrze! – odezwał się chłop.

Bolszewicy pokładli się na ławce, zostawiając dla nas tylko podłogę, i już nie słyszeli, gdy powrócił nieznajomy, który, rzuciwszy terlicę wojłokową na ziemię, położył się natychmiast.

Żołnierze i chłop już dawno spali, gdy ja wciąż jeszcze planowałem, co mam dalej czynić.

Zasnąłem nad samym rankiem, a gdym się obudził, chłopa już w izbie nie było. Wyszedłem z chaty i zobaczyłem, że kulbaczy dobrego gniadego źrebca.

– Odjeżdżacie? – zapytałem.

– Tak, lecz pojadę razem z tymi... "towarzyszami"– szepnął – przed wieczorem powrócę. Czekajcie na mnie!...

Nie rozpytywałem go o nic, tylko odpowiedziałem, że będę na niego czekał. On zaś tymczasem odwiązał od swego siodła dwa ciężkie wory, rzucił je przy ścianie w spalonej części chaty, uważnie zbadał uzdę i strzemiona, i rzekł z uśmiechem:

– Gotowe! Teraz pójdę obudzić "towarzyszy".

Po godzinie, napiwszy się herbaty, żołnierze i chłop odjechali. Pozostałem na dziedzińcu i zająłem się rąbaniem drzewa. Nagle skądś z daleka dobiegł mię strzał karabinowy, a po chwili drugi. Potem zapanowała cisza. Od strony strzałów, wysoko ponad lasem, przeciągnęło stadko spłoszonych cietrzewi. Krzyknęła sójka z wierzchołka wysokiej sosny.

Długo przysłuchiwałem się, czy nie zbliża się ktoś do mego schroniska, lecz naokoło było zupełnie cicho.

Zmrok szybko zapada w zimie na środkowym Jeniseju. Rozpaliłem w piecu i zacząłem przyrządzać zupę z głuszca, nie przestając wsłuchiwać się w najmniejszy szmer, dolatujący od strony lasu. Wszakże ciągle wyraźnie czułem i rozumiałem, że śmierć jest stale tuż, gdzieś obok mnie, i że ostatecznie może zjawić się w postaci człowieka, zwierza, mrozu, nieszczęśliwego wypadku lub choroby. Wiedziałem dobrze, że w pobliżu nie ma nikogo, kto mógłby przyjść mi z pomocą, i że cała moja nadzieja polega na opiece Boskiej, na sile rąk i nóg, na celności oka i pomysłowości. Mimo całej baczności nie spostrzegłem powrotu nieznajomego myśliwca. Tak samo, jak poprzedniego dnia, zjawił się w izbie niespodziewanie. Przez mgłę pary zobaczyłem jego jarzące i śmiejące się oczy i piękną twarz. Postąpił w stronę ławki i cisnął trzy karabiny.

– Dwa konie, dwa karabiny, dwie kulbaki, dwa worki sucharów, pół cegły herbaty, woreczek z cukrem, 50 nabojów, dwa kożuchy, dwie pary butów! – ze śmiechem wyliczał Sybirak. –

Doprawdy, bardzo udatne miałem dziś polowanie!

Ze zdumieniem patrzyłem na swego gościa.

– Czego się gapicie? – zaśmiał się na nowo. – Wjechaliśmy do lasu na wąską ścieżkę. Tam ich zastrzeliłem. Ani drgnęli! Na co komu tacy "towarzysze"? Ale pijmy herbatę, a później spać! Jutro musicie przenieść się na nowe mieszkanie. Ja wam pokażę ustronne i przyjemne miejsce, a sam ruszę dalej...

Tajemnica mego gościa

Nazajutrz o świcie ruszyliśmy w drogę, porzucając moje pierwsze schronisko. Na jednego z koni władowaliśmy cały nasz dobytek, złożony w workach, przerzuconych przez siodło.

– Musimy zrobić 400-500 wiorst – spokojnie oznajmił mój nowy towarzysz niedoli, który nazywał się wcale nie przemawiającem do serca i rozumu imieniem Iwana.

– No, to długo będziemy jechać! – zawołałem.

– Nie dłużej, niż tydzień, a może i prędzej będziemy na miejscu – odparł Iwan.

Pierwszą noc spędziliśmy w lesie pod gałęziami wysokiego, rozłożystego świerka. Była to dla mnie pierwsza noc bez dachu nad głową. A ileż takich nocy później spędziłem w ciągu półtorarocznej mojej włóczęgi!

Dzień był bardzo mroźny, było pewno nie mniej niż 35° R. Pod kopytami koni skrzypiał śnieg. Ze szkliw dźwiękiem toczyły się, wyrywane podkowami, kawałki skrzepłego śniegu. Leniwie zrywały się z drzew cietrzewie i głuszce; nie śpiesząc się, biegły z legowisk do krzaków zające.

Przed wieczorem podniósł się wiatr, huczał i szumiał, naginając wierzchołki drzew. Na dole jednak, w miejscach zakrytych od podmuchów wiatru, było cicho i spokojnie.

Zatrzymaliśmy się w głębokim wąwozie, gęsto porośniętym drzewami i krzakami. Znaleźliśmy dawno złamaną suchą jodłę, narąbaliśmy drzewa i, przyrządziwszy przy ognisku herbatę,

pokrzepiliśmy się. Po kolacji Iwan przywlókł z lasu dwa długie, suche sosnowe kloce, ściosał je z jednej strony i położył jeden na drugi płaską stroną. Wbiwszy klin pomiędzy kloce, włożył w otwór trochę rozżarzonych węgli. Ogień natychmiast zaczął szybko posuwać się wzdłuż kanału pomiędzy klocami.

– Teraz będzie się to paliło aż do świtu! – zawołał Iwan. – Jest to nasza syberyjska "najda". My, poszukiwacze złota, włócząc się przez zimę i lato w tajdze, zawsze śpimy przy "najdach".

Wspaniale! Ale sami przekonacie się!

Szybko narąbał gałęzi świerku i z pomocą trzech drągów zrobił pochyloną pod kątem ścianę, przed którą, o kilka kroków, paliła się małym ogniem, wypalając się wewnątrz, "najda". Nad tą ścianą i nad "najdą" rozpościerał się namiot z szerokich gałęzi potężnego świerka. Nakładliśmy na śnieg gałęzi i, nakrywszy się terlicami, zaczęliśmy zabierać się do snu. Ku memu wielkiemu zdziwieniu Iwan rozebrał się do koszuli, zauważyłem, że się spocił i zaczął wycierać czoło i szyję rękawem koszuli.

– Dobrze! Ciepło! – wychwalał Iwan nasze schronisko.

Wkrótce i ja byłem zmuszony zdjąć ubranie i zasnąłem, nie nakrywając się kożuchem. Chociaż przez gałęzie świerka i ściany świeciły gwiazdy, a przede mną była otwarta przestrzeń, gdzie szalały mróz i wicher – lecz ta przestrzeń była odgrodzona od nas ciepłem, idącem od palącej się "najdy".

Bezpośredni lot z Toronto do Hongkongu trwa około 15,5 godziny. Nie jest to zachęcające i każdy z naszej grupy z obawą myślał o godzinach, które musimy spędzić w powietrzu. Z drugiej strony, perspektywa życiowej przygody była zbyt kusząca...

Na szczęście linie lotnicze Cathay Pacific znane są ze znakomitego serwisu i pomimo długiego lotu podróż przebiegła w miłej atmosferze. Obecne lotnisko w Hongkongu oddane do użytku w 1998 i wybudowane na sztucznej wyspie zastąpiło poprzednie lotnisko (zwane Kai Tak), które było praktycznie w centrum miasta. Nowe lotnisko nazywane Chek Lap Kok Airport jest jednym z najnowocześniejszych lotnisk na świecie, choć w tej dziedzinie postęp następuje szybko i często dziś "nowoczesne", jutro może być przestarzałe. Lądowanie na "starym" lotnisku, które było zlokalizowane w obrębie miasta zawsze wywoływało dreszczyk emocji. Lądujące na nim samoloty dosłownie dotykały swoimi skrzydłami sąsiadujących z nim wysokich budynków mieszkalnych. Lądowanie takie oprócz dreszczyku emocji, często dla niczego niespodziewających się pasażerów graniczyło z cudem. Ponieważ brakowało miejsca na rozwój lotniska oraz coraz większe samoloty miały coraz mniej miejsca do lądowania, podjęto decyzję o relokacji i budowie nowego portu lotniczego, co w sytuacji tego miasta nie było łatwe. Bo po pierwsze, jest tu mało wolnego terenu, a po drugie, przeważnie jest on górzysty. By wybrnąć z kłopotu, usypano sztuczną wyspę na morzu i tam dziś mieści jedno z najnowocześniejszych lotnisk na świecie. Po przeniesieniu lotniska w nowe miejsce, w obrębie miasta uwolnił się spory obszar terenu, który natychmiast został zapełniony nową tkanką miejską. Relokacja lotniska miała jeszcze jeden zabawny wpływ na architekturę miasta. Otóż przed zmianą schodzące do lądowania samoloty narzucały pewne restrykcje na maksymalną wysokość budynków. Dziś kiedy nie ma już obawy "zahaczenia" podwoziem o budynek, liczba naprawdę wysokich budynków wzrosła znacznie. Wpłynęło to na panoramę miasta sprzed lat. Te budynki, które były mi znane jako niezwykle wysokie i ważne obiekty światowej architektury, dziś wyglądają na małe i zostały wchłonięte przez nowe dynamicznie powstające obiekty.

Hongkong jest byłą kolonią brytyjską przekazaną Chinom na mocy porozumienia po 99 latach dzierżawy w dniu 1 lipca 1997 roku. Kiedy w przeszłości Brytyjczycy zaczynali handel z Chinami i szukali miejsca na bazę, wybrali oni wyspę Hongkong. Ze względu na swoją konfigurację terenu, miejsce to miało dwa benefity. Pierwszym była dobra pitna woda z gór, drugi to dobra osłona portu przed tajfunami. Wydzierżawili oni wówczas tę wyspę na 99 lat. Na początku był to teren nieużytków i głównie pracowali tu rybacy. Bardzo szybko "zmyślni" Chińczycy zaczęli się tu gromadzić, korzystając z okazji pośrednictwa pomiędzy Brytyjczykami a ziomkami z Chin kontynentalnych. Brytyjczycy z kolei sprowadzili tu bardzo dużą liczbę lojalnych sobie Hindusów z kolonii w Indiach. Zostali oni głównie policjantami i urzędnikami. Do dziś widać spore "wpływy" tej mieszanki na populację tego miasta. Sprowadzeni Hindusi mieli dodatkowo sporo przywilejów, które do dziś na mocy traktatu są respektowane przez nowa administrację.

Bardzo szybko okazało się, że dynamicznie rozwijające się terytorium brytyjskie zaczęło pękać w szwach i dlatego rozszerzono je o następne wyspy. Jedną z nich jest wyspa Kowloon. Było to miejsce, w którym był duży port, mnóstwo miejsc do pracy oraz bardzo duża kolonia Chińczyków (Brytyjczycy głównie zasiedlali starą wyspę). Obie wyspy przez lata były ze sobą połączone tylko za pomocą promów. Dziś łączą je tunele podwodne oraz mosty. Zanim powstał pierwszy tunel, często pracujący panowie nie byli w stanie wrócić na noc do swoich rodzin, tłumacząc to złymi warunkami pogodowymi czy spóźnieniem na ostatni prom. Prawdziwym powodem "spóźnienia" czasami była sympatyczna pani do towarzystwa na drugim brzegu kanału. W chwili powstania pierwszego tunelu, taka opcja tłumaczenia się przestała istnieć, dlatego dziś pierwszy mający 2 km długości tunel powszechnie znany jest jako "no excuse tunel".

Wpływy Brytyjczyków są ciągle dobrze widoczne w tym mieście. Zaczynając od ruchu drogowego, który jest lewostronny, licznych kolonialnych budynków; prawa, które bazuje na brytyjskich zasadach, oraz języka, który jest tu dość powszechnie znany. Przez całe dekady, wszystkie firmy światowe, które myślały o ekspansji biznesowej na Chiny, tu tworzyły swój przyczółek. Do dziś jest ich tu bardzo wiele. Od kiedy jednak Chiny zmieniły swoją politykę i stały się bardziej prozachodnie w swoim modelu biznesowym, Hongkong utracił swoje znaczenie a przejęły go takie miasta w Chinach, jak Szanghaj czy Pekin.

Z drugiej strony, zmiany w Chinach oraz wygoda "brytyjskiego kręgosłupa" powoduje, że Hongkong dla wielu biznesmenów jest ciągle miejscem, od którego wolą zacząć. Sami mieszkańcy tego terytorium zresztą uważają się za coś lepszego niż reszta Chińczyków. I trudno im się dziwić. Podróżują swobodnie po świecie, często posługują się angielskim (choć czasami dość słabo), zarabiają lepiej niż typowi kuzyni zza bliskiej granicy oraz są często lepiej wykształceni. Nic dziwnego, że wielu z nich bardzo zgrabnie manewrując i wykorzystując swoje unikalne umiejętności dorobiło się fortun na pośrednictwie w handlu pomiędzy wschodem a zachodem. Zresztą nie tylko na handlu w tym kierunku. Przez lata kiedy Chiny i Tajwan oficjalnie się nie uznawały i nie kooperowały, istniał tu zabawny proceder. Towary z Chin były przepakowywane w opakowania z Hongkong i wysyłane na Tajwan i odwrotnie też - z Tajwanu przez Hongkong do Chin. Tak więc na tym zabawnym pośrednictwie powstawały kolejne fortuny.

W czasie lotu do Hongkongu, kilkakrotnie widziałem reklamę Bank of Hong Kong (BHK), w której podkreślano jakąś horrendalnie wysoką liczbę milionerów mieszkających w tym mieście, których ten bank obsługuje. Nie znaczy to wcale, że wszyscy są tu bardzo bogaci i wszyscy są tu milionerami. Odwrotnie, pomimo że na ogół wszyscy tu dbają o wygląd i schludność, to większość żyje tu tak, by związać koniec z końcem. Ze względu na natłok wszystko jest tu bardzo drogie dla przeciętnego mieszkańca. Średnie zarobki wynoszą około 8000 do 12000 hongkońskich dolarów (przelicznik - 1 CND = 7,5 HKD). Natomiast średnie ceny nieruchomości są na poziomie 2-3-krotnie wyższym niż w Metro Toronto. Większość mieszkań jest bardzo mała (250-300 stóp) i często okupowana przez 2-3 rodziny (2-3 pokolenia). Większość młodych ludzi, z którymi rozmawiałem, próbuje uniezależnić się od rodziny, ale nie jest to łatwe i często powoduje, że na własną rękę nie są w stanie założyć rodziny, bo koszty jej utrzymania są poza ich możliwościami.

Mówiąc o kosztach, to niektóre są naprawdę znaczne i wynikają z podaży i popytu. Otóż by zostać taksówkarzem w Hongkongu, należy mieć licencję, z tym że już od dawna nie wydaje się nowych licencji. W praktyce, by odkupić istniejącą licencję, należy zapłacić za nią 1 milion dolarów (na szczęście w tutejszej walucie), ale fakt jest taki, że nie jest to tanio.

Hongkong oprócz bycia miastem handlu i banków ma oczywiście szereg atrakcji. Samo położenie jest bardzo ciekawe, bo są to góry otoczone oceanem. Dlatego są tu licznie punkty widokowe, z których można obserwować panoramę miasta i ocean. Lata temu jeden z gubernatorów tego terytorium, by uradować swoją żonę i licznych gości, wybudował kolejkę na jeden z otaczających miasto pagórków. Była to kolejka linowa ciągnąca wagony tramwajowe, podobna w zasadzie do tramwajów w San Francisco. Do dziś "The Pick Tram" jest jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych, a liczne biznesu, które je otaczają, mają doskonałą lokalizację. Trzeba też przyznać, że widok miasta z tego punktu widokowego jest imponujący. Inną atrakcją jest przejażdżka łodzią rybacką po kanale dzielącym wyspy. Jest to bardzo malownicze, ale szybko uświadamia, że jest tu wielu bardzo biednych ludzi, spędzających całe życie na wodzie i bez wielkich perspektyw na przyszłość.

Brytyjczycy zaszczepili w tym rejonie wiele swoich sposobów spędzania czasu obecnym mieszkańcom tych terenów. Popularne są tu rugby, tenis, golf, żeglowanie i wyścigi konne. Znany bardzo tutaj "Jockeys Club" jest wręcz instytucją socjalną, które co roku przeznacza ogromne kwoty na cele charytatywne (16 proc. z dochodów). Aha, warto jeszcze wspomnieć o tak zwanych bazarach - mieliśmy okazję odwiedzić najbardziej znany "Stanley Market" i, moim zdaniem, jest to strata czasu. Wszystko, co tam można kupić, można kupić taniej w wielu innych miejscach, ale cóż, jest to też atrakcja turystyczna, którą można, ale niekoniecznie trzeba zaliczyć. Dużo lepszym wyborem jest spacer po głównych ulicach handlowych w okolicy nadbrzeża, gdzie przynajmniej mamy szanse pocieszyć oczy nowoczesną architekturą i licznymi restauracjami, które oferują znakomitą kuchnię.

Następny etap naszej wycieczki to pobliskie Chiny, a konkretnie miasto Zhuhai. Dostaliśmy się tam drogą wodną - korzystając z szybkiego promu. Godzina drogi "i po strachu". Port wodny i przejście graniczne szybko nam uświadomiły różnicę systemów. O ile strażnicy w Hongkongu są raczej zrelaksowani, to prawdziwi Chińczycy są tacy jak komuna ich do tego wytresowała. Porządek i zero uśmiechu musi być! Z drugiej strony, czy ktoś widział ostatnio uśmiechającego się strażnika na granicy USA? Chyba ta choroba jest zaraźliwa. Pomimo tego powiewu oficjalnego chłodu, "cywilni" Chińczycy są coraz bardziej prozachodni. Była to moja druga wizyta w Chinach i za każdym razem podziwiam rozmach i tempo, z jakim kraj się rozwija. Oczywiście widać gdzieniegdzie jeszcze pewne absurdy i problemy wynikające z nienadążania mentalności za rozwojem, ale to jest tylko kwestia czasu. Na przykład ciągle jest trudno znaleźć ludzi mówiących w innym języku niż chiński, nawet w hotelu. Natomiast ten brak nadrabiają Chińczycy dużą życzliwością i chęcią pomocy.

Miasto, w którym się zatrzymaliśmy, jest "lazurowym wybrzeżem" dla Chin. Ponieważ jest to miejsce położone pomiędzy Hongkongiem i Macao (Makau) oraz dodatkowo ma łagodny klimat, Chińczycy z całego tego wielkiego kraju uwielbiają przyjeżdżać tu na odpoczynek. Jest to też bardzo bogaty rejon, właśnie dzięki temu, że bliskość wspomnianych dwóch terytoriów pozwala czerpać ogromne dochody z handlu. Rejon ten ma wiele atrakcji turystycznych i oczywiście handlowych. Jedną z bardzo ciekawych atrakcji jest wjazd kolejką linową na pobliską górkę, z której można podziwiać panoramę miasta i ocean. Z tym że dużo bardziej zabawny jest zjazd z tej góry, który odbywa się za pomocą specjalnie skonstruowanego skrzyżowania toru bobslejowego z rollercoaster. Szybki zjazd z licznymi zakrętami, gdzie czuje się grawitację w żołądku, powoduje, że niektórzy wolą wybrać spacerek niż szybki zjazd. Jeszcze inną atrakcją tego miejsca jest chyba największy na świecie bazar podziemny, gdzie można kupić każdą możliwą próbkę znanych produktów i najlepszych firm za bardzo dobre pieniądze. Torebki, zegarki, ubrania, okulary itd. Ceny 10-krotnie niższe od oryginałów przy znakomitej jakości. Cóż, niestety czas był zbyt ograniczony, by skorzystać z tych możliwości. Jak wspomniałem wcześniej, miasto to jest położone tuż przy terytorium Macao, które jest mekką dla całych Chin z wielu powodów. Po pierwsze, Macao jest stolicą hazardu. To jest takie azjatyckie Las Vegas, a Chińczycy uwielbiają hazard. W tym mieście jest obecnie 68 kasyn, a wiele nowych jest w budowie.

Innym powodem popularności Macao jest to, że Chińczycy pomimo że mogą kupić u siebie każdą podróbkę, to tak naprawdę ci, co mają pieniądze, wolą z powodów prestiżowych kupować oryginały. Ponadto wielu z nich pracuje w tym miejscu, bo zarobki tez są znacznie wyższe. By dostać się na terytorium Macao, można to zrobić poprzez jedno z licznych pieszych przejść granicznych, które są naprawdę bardzo "busy". Dosłownie rzeka ludzi, niektórzy z produktami rolnymi na wózkach, z nadzieją spieniężenie ich poza granicą.

A teraz o Macao od początku. Do niedawna (1999) było to niezależne od Chiny terytorium pod patronatem portugalskim. Portugalczycy wykupili to terytorium od Chin w 16. wieku. Z tej kolonii prowadzili bardzo intensywny handel zarówno produktami, jak i niewolnikami. Tak, wielu Chińczyków zostało stąd wbrew woli wyeksportowanych do Ameryki, Kanady czy innych rejonów świata. Portugalczycy na swoim terytorium spopularyzowali katolicyzm oraz europejski sposób zabudowy. Stare miasto ma bardzo ciasną zabudowę wokół wzgórza, na którym są pozostałości po kościele katolickim, który spłonął. Kamienna fasada jest widoczna z daleka, a plac przed kościołem jest miejscem spotkań licznych turystów i lokalnych mieszkańców. Stare miasto nie jest wielkie, ale robi znakomite wrażenie i tętni życiem. Liczne znakomite sklepy i restauracje oraz tłumy świetnie ubranych ludzi cieszą oczy.

Jak wspomniałem wcześniej, Macao słynie z kasyn. Owszem, terytorium to ma trochę przemysłu i silny sektor bankowy, ale 90 proc. procent dochodu jest z hazardu! Tak, miliardy dolarów pozostawiają tu Chińczycy, którzy, jak wspomniałem wcześniej, tłumnie tu przyjeżdżają. Odwiedziliśmy kilka kasyn, traktując je jako atrakcję turystyczną, i muszę powiedzieć, że byłem pod ogromnym wrażeniem. Jedno z nich nazwane Venezian (powtórzenie z Las Vegas), spowodowało, że czuliśmy się jak w prawdziwej Wenecji. Nie tylko zewnętrzna architektura, ale również sztuczne kanały wewnątrz obiektu, po których pływają gondole i śpiewający gondolierzy, urocze uliczki z masą sklepów i sztucznym niebem, które wygląda jak prawdziwe. Wow! Jest co podziwiać. Oczywiście jest to tylko dodatek do sal hazardu, które są ogromne dla przeciętnych graczy oraz wiele bardzo małych dla VIP graczy, gdzie stawki idą w miliony. To kasyno, które kosztowało pewnie kilka miliardów, jako inwestycja zwróciło się w ciągu 9 miesięcy! Nic dziwnego, że ten rejon tak prosperuje.

Terytorium Macao ma tylko trochę powyżej 500.000 mieszkańców, około 200.000 zagranicznych pracowników (głównie Chińczyków) oraz codziennie około 60.000 turystów. Na każdym kroku widać tu porządek i znakomitą architekturę. Nic dziwnego, przy takim napływie gotówki, rząd i prywatni inwestorzy inwestują w liczne hotele, galerie, sklepy itd. Ale jedną z ciekawszych atrakcji jest wieża telewizyjna, z obrotową restauracją, z której w czasie spożywania posiłku można oglądać piękną panoramę miasta. Jest ona dodatkowo najwyższą na świecie wieżą, z której można wykonywać "banji jumping". Jest to zabawne wrażenie, kiedy jedząc lunch, ma się przed oczami lecącego głową w dół skoczka. Reasumując, Macao jest zdecydowanie bogatym krajem, który potrafił z niczego dzięki umiejętnej polityce i korzystnemu położeniu zbudować solidną gospodarkę, które jest przedmiotem westchnień i zazdrości wielu innych krajów.

Następnym etapem podróży był Singapur, do którego dostaliśmy się poprzez Hongkong. Singapur jest kolejnym przykładem, jak można się doskonale "ustawić", nie mając praktycznie żadnych surowców lub przemysłu. To bardzo drobne państwo, które z północy na południe ma około 20 km, a ze wschodu na zachód 70 km. Populacja około pięciu milionów. Współczesna historia tego kraju nie jest taka długa. Kiedy w latach 60., Singapur próbował się dołączyć do Malezji - został odrzucony ze względu na to, że uznano, że jego gospodarka jest zbyt słaba. Dziś można by powiedzieć "big mistake", gdyż dochód narodowy tego małego państwa jest niezwykle wysoki (trzeci najwyższy na świecie) i bardzo by pomógł słabiej rozwiniętej Malezji. Lecąc do Singapuru, wiele słyszałem o niezwykłej czystości i porządku panującym w tym kraju. Stosowane są tu surowe kary administracyjne i cielesne za zaśmiecanie ulic, kradzieże czy inne drobne przewinienia. Efekt jest taki, że rzeczywiście nie widzi się śmieci na ulicach, a środki transportu publicznego są tak czyste, że można jeść z podłogi. Zabawne jest również to, że wcale nie widzi się wszędzie policji czy służb porządkowych - sama świadomość potencjalnych kar wystarczy. Jest to tak mocno zakorzenione, że nawet istniejąca tam dzielnica hinduska (Little India) jest zaskakująco czysta i uporządkowana.

O ile Macao zbudowało swoje bogactwo na kasynach, to Singapur (miasto lwa) zbudował swój dobrobyt na handlu. Korzystne położenie na szlakach transportowych oraz naturalne porty, z których łatwo jest wysyłać towary w głąb kontynentu, strefy wolnocłowe, mądra polityka bycia neutralnym oraz solidny biznes plan spowodowały to, że z małego i biednego kraju, jest to dziś jeden z najbogatszych krajów na świecie. To zresztą widać gołym okiem, zaczynając od lotniska, bardzo dobrych autostrad czy panoramy miasta usianej licznymi drapaczami   chmur, w których mieszczą się liczne banki czy kampanie handlowe. Singapur jest ambitnym krajem i kocha mieć obiekty zaliczane do rekordowych czy unikalnych. Powstają tu bardzo liczne nowe atrakcje, które mają tu ściągać licznych turystów z całego świata, bo okazało się, że turystyka to też może być znakomita gałąź biznesu przynosząca ogromne pieniądze. Zaczynają tu powstawać kasyna - jest ich na razie tylko 6, powstaje ogromny ogród botaniczny (istnieje obecnie wiele mniejszych), powstało miasto atrakcji na małej wyspie w stylu "Universal Studio" z Florydy. Jedno jest wspólne dla wszystkich tych inwestycji. Wszystkie są robione na najwyższym poziomie i z ogromnym rozmachem. Jedną z najnowszych atrakcji jest "Sandy Bay Marina" - zespół obiektów wybudowanych na terenach odzyskanych z morza (sztucznie usypany teren), gdzie jednym z głównych budynków jest zaprojektowany przez architekta Moshe Safdi, który między innymi posiada obywatelstwo Kanady. Trzy ponad 65-piętrowe budynki, zawierające biurowce i hotele, wspierają coś, co być może w założeniu twórcy miało być arką Noego. Ogromna barka zawieszona w niebie robi wrażenie i przykuwa uwagę. Z tarasów widokowych tej barki, rozciąga się znakomity widok na Singapur oraz pobliską redę portowa, na której widać zacumowane setki statków. U podnóża tego budynku jest sztuczny akwen wodny, po którym pływają liczne stateczki wycieczkowe. Jest też ciekawostka - pełnowymiarowe boisko do piłki nożnej na wodzie, które ma tylko trybuny wzdłuż jednej lądowej strony. Otoczone jest ono bardzo wysoką siatką, która ma zapobiegać wpadaniu piłki do wody. W przeszłości Singapur był pod wpływami Brytyjczyków i wzdłuż "Rouge River" ciągle istnieją historyczne obiekty o zupełnie innej skali niż nowa architektura, ale dzięki pieniądzom i dobrej wyobraźni architektów, zostały one zmodyfikowany i zmodernizowane i są siedzibami licznych barów, restauracji czy obiektów administracji. Kiedyś ogromny i budzący grozę gmach policji i więzienie, dziś, dzięki zastosowaniu różnokolorowych okien w bardzo surowej fasadzie, stał się bardzo zapraszający i jest siedzibą Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Jak wspomniałem, budownictwo i architektura jest w Singapurze na bardzo dobrym poziomie i przenosi się to również na budownictwo socjalne.

O ile na przykład w wielu krajach, w których miałem okazję być, ludzie z niskimi dochodami są skazani na slumsy, tutaj rząd buduje zupełnie niezłe mieszkania, które można nabyć za przystępne pieniądze. Pod tym względem rząd jest bardzo aktywny i nawet tych, którzy opierają się przed zamieszkaniem w nowych budynkach, woląc swoją starą posiadłość - przenoszą na siłę.

Kontynuacja za tydzień
Maciek Czapliński
Mississauga